نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 5 (پاییز 1390)

شعر حافظ دانش نامه ای از میراث هشت قرن ادب فارسی و عربی است. بخشی از این میراث، مضامین مشترکی است که یا به دلیل آشنایی حافظ با ادب عربی یا به دلیل توارد که در شعر امری طبیعی است در دیوان این شاعر به چشم می خورد. پژوهش حاضر به مقایسه مضامین مشترک دیوان حافظ و خزینه الامثال حسین شاه متخلص به «حقیقت» که در قرن سیزدهم هجری قمری تالیف شده پرداخته است. خزینه الامثال چنان که از اسمش پیداست گنجینه ای است از امثال سایر عربی که خود ترجمه منتخب مجمع الامثال میدانی است. در این جستار پس از تجزیه و تحلیل بیش از دوهزار مثل عربی مندرج در این کتاب تعدادی از نزدیک ترین مثل ها که به اتفاق می تواند راه گشای برخی مشکلات دیوان هم باشد انتخاب و به لحاظ مضمونی با اشعار حافظ مقایسه شد. نتایجی که از بررسی، مقایسه و تحلیل این دو اثر به دست آمده نشان می دهد که برخی از ابیات حافظ به نحو شگفت آوری با مثل های عربی همه مضمون و منطبق است.

در این مقاله، ابتدا ققنوس در اساطیر جهان اجمالا بررسی می شود و نقش این پرنده در ادبیات فارسی کهن و معاصر مورد بررسی و رمزگشایی قرار می گیرد و نیز وجه نمادین این پرنده اسطوره ای مشخص می شود. سپس با تحلیل نمونه ای از ظهور این پرنده در ادبیات جهان، در داستان ققنوس نوشته رمان نویس انگلیسی، «سیلویا تانزد وارنر» به شباهت ها و تفاوت های این پرنده با آنچه در ادبیات ایران آمده، پرداخته می شود.

عباس معروفی با آفرینش بیش از سی داستان کوتاه و چند رمان توانسته است جایگاه ویژه ای در بین داستان نویسان سه دهه اخیر پیدا کند. در این مقاله ابتدا تعریف مختصری از اسطوره به دست داده ایم و هدف از به کارگیری آن را در آثار داستانی معروفی توضیح داده ایم و در نهایت نقش آن ها را در نوشته های وی بررسی کرده ایم. انتظار می رود خواننده با مطالعه این مقاله به نتایج زیر دست یابد:- معروفی، با تسلط کافی بر ادبیات هزارساله ایران به تلفیق ادبیات کلاسیک و معاصر در داستان هایش پرداخته و غنای خاصی به آن ها بخشیده است.
- او، با نفوذ به لایه های زیرین شخصیت های داستانش، خیال و واقعیت را بی مرز کرده است تا از این طریق ناخودآگاه جمعی جامعه زمانه اش را آشکار کند.

داستان ایاز و محمود موضوع بسیاری از حکایت ها و تمثیل های شیخ عطار و جلال الدین مولوی است. این دو شاعر برای تبیین نکته های حکمی و عرفانی از تمثیل های فراوانی، سود جسته اند. در آثار عطار و مولوی، محمود و ایاز علاوه بر چهره تاریخی دارای شخصیت تمثیلی و نمادین هستند و شیخ و مولانا برای بیان اسرار صوفیانه از جمله خودشناسی و عبودیت، از سیمای نمادین آنان بهره برده اند. در این مقاله ضمن مقایسه دو داستان، نشان داده شده است که مولوی اگرچه در نقل داستان به روایت عطار نظر داشته اما در جنبه های داستان نویسی و شخصیت پردازی از خود ابتکار نشان داده است.

با شکست نهایی مشروطه در پی کودتای رضاخانی و حوادث پس از آن، ادبیات به انزوا کشیده شد. کم کم، فرم های ادبی مدرن، به سمت جریان های سیال ذهن و نوشته های روان پریشانه حرکت کرد تا حامل آزادی بیش تری برای نسل گرفتار خفقان باشد. در پی عبور داستان نویسی مدرن از جریان های رئالیستی و میل به دنیای درون، توجه به زن و مشکلات او در اجتماع، به نوعی نمادپردازی اسطوره ای از زن، انجامید. این نمادپردازی ها، در دو حیطه کاملا متناقض، قابل ارزیابی است: 1. زن، به عنوان نمادی از ملکوت، که تداعی کننده حس گذشته گرا و به دنبال آن، دامن گرم و آرام بخش اسطوره ها است که بشر به بلوغ رسیده مدرن، او را ترک می گوید و 2. زن در جایگاه زمین - مادر، در مقابل آسمان - پدر. به دیگر بیان، این کارکرد، ناظر بر همان دنیایی است که در مقابل عقبی، قرار می گیرد.

احمد گلچین معانی، اشعار تعلیمی خود را به شکل های گوناگون بیان کرده است. گاهی در قالب های شعری مختلف به طور مستقل، گاهی با تک بیت هایی در لابه لای دیگر اشعارش و گاهی نیز به شیوه حکایت و تمثیل و در بعضی از موارد نیز به صورت غیرمستقیم و طنزآمیز به بیان نکته های اخلاقی، عرفانی و مذهبی پرداخته است. در این جستار کوشش می شود، با تجزیه و تحلیل دیوان گلچین معانی، اصلی ترین گونه ها، ویژگی ها و مضمون های اشعار تعلیمی وی بررسی شود. مهم ترین مضامین اشعار تعلیمی وی، شامل: دعوت به خداپرستی، اقتدا به پیر و مرشد، قناعت، کار و تلاش، اغتنام فرصت، خوش باشی، عشق ورزی، شکیبایی، ترک خصومت، کسب معرفت و هنر و ترک لذت های زودگذر است.

روش کار در این مقاله، بررسی سبکی بر اساس «دوره» است. در این تحقیق ویژگی های سبکی «طوطی نامه» تحت سه عنوان مختصات جمله ها، مختصات لفظی و مختصات ادبی - هنری بررسی شده و مشخص شده است که سبک آن، که از لحاظ سادگی قسمت های نقلی و خبری، یادآور نثرهای مرسل است، از لحاظ ویژگی های دیگر مانند استشهاد به آیات و احادیث و اشعار و امثله فارسی و عربی، آوردن اغراض شعری، معانی و اصطلاحات علمی و محسنات بدیعی شبیه نثرهای فنی است.

بحث از سرقات بخشی از نقد ادبی است که به انواع اقتباس ها و عاریت گرفتن های شاعران و نویسندگان می پردازد. در نقد امروز، بحث در مورد سرقات بیش تر شامل تحقیق و بررسی درباره منبع الهام اثر، چگونگی تاثیرپذیری هنرمند از دیگران و مساله اصالت یا تقلیدی بودن اثر می شود. در کتاب های بدیع فارسی و عربی برای سرقات، بر حسب میزان تقلید، انواع و اقسامی قائل شده و اصطلاح های مختلفی برای هرکدام وضع کرده اند. نام گذاری ها و تعریف هایی که برای سرقات شده، در همه کتاب های بلاغی و بدیعی یکسان نیست و تفاوت هایی در آن ها دیده می شود.
این مقاله، نخست به پیشینه سرقات در ادبیات یونانی، عربی و فارسی و در ادامه به برخوردهای دوگانه منتقدان با مساله سرقات توجه می کند. سیر تاریخی بحث «سرقات شعری» در کتاب های بلاغت فارسی و تحقیق در انواع سرقات شعری نیز از موضوعاتی است که این مقاله به آن می پردازد.

در این مقاله، شرف نامه نظامی با رویکرد سبک شناختی، تحلیل شده است. چارچوب منظور در این تحلیل، بررسی سه سطح فکری، زبانی و ادبی اثر به روش توصیفی است که ابتدا عناصر دارای بسامد از متن استخراج، سپس از راه توصیف و تحلیل بررسی شده است. بر طبق مولفه های دارای بسامد، هر یک از سه سطح مذکور به زیرمجموعه هایی نیز تقسیم شده است. جستجوی ناکجاآباد، دم غنیمت شمردن و بزم اندیشی سه مفهوم غالب در سطح فکری است که عمدتا برخاسته از تجارب ناخوشایند شاعر در کهنسالی اوست. تشخص زبانی به واسطه جنبه موسیقایی و حوزه های واژگانی گوناگون و برخی ویژگی های نحوی، سطح زبانی شرف نامه را دارای جنبه های سبک شناختی کرده است. بررسی تشبیه و استعاره، مهم ترین مولفه های سطح ادبی شرف نامه، نشان می دهد که ناسازگاری تصاویر و بسامد آن ها با جنبه های مختلف حماسه از قبیل درشتی و خشونت و فراخی و گستردگی فضا، به جنبه حماسی اثر لطمه زده و آن را در مقایسه با متون حماسی فاخری چون شاهنامه در سطح پایین تری قرار داده است.