نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 6 (زمستان 1390)

بازتاب سخن و اهمیت آن، از آغاز تا کنون در آثار شاعران و نویسندگان، شایسته تامل است. در این میان نظامی گنجوی، شاعر داستان پرداز قرن ششم هجری، در منظومه های پنج گانه خویش به سخن، شعر و شاعری با دیدی انتقادی نگریسته؛ هرچند آراء و نظریات او به صورت پراکنده در اشعارش جلوه گر شده است لیکن می توان با گردآوری آن ابیات به ژرفای بنیاد فکری او درباره ماهیت سخن پی برد.
در این جستار سعی شده است با آوردن مقدماتی در موضوع سخن و معرفی اجمالی سخن سرای گنجه و اسلوب شعر او، دیدگاه وی در پیوند با ابعاد گسترده سخن، با ذکر شواهدی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

منوچهری دامغانی (432 -؟ ه.ق) قصیده سرای مشهور قرن پنجم هجری است. سبک شعری او سبک معمول آن روزگار یعنی سبک خراسانی است، اما برخی ویژگی های خاص به زبان و سبک او نوعی تشخص بخشیده که به خصوص در گزینش لغات و تعابیر و نیز نحو زبان و جنبه های بلاغی دیده می شود.
در شعر او، از بین صورت های خیالی، تشبیه بیش ترین بسامد را دارد. به شیوه هم عصرانش تشبی هات را در یک یا چند بیت می گسترد؛ از این رو تزاحم صور خیال در شعرش بسیار کم یافت می شود. تشبی هات مرکب حسی و تشبی هات دنباله دار از اختصاصات شعر اوست.
موضوعات عمده شعرش، وصف و مدح و قالب های شعری مورد توجه او قصیده و مسمط است. در انتخاب قافیه، به قوافی نادر و دشوار گرایش نشان داده تا تسلط و چیرگی خود را، در عین جوانی، به خواننده بنمایاند؛ هر چند شعرش به لحاظ فکری، خام و نارس باقی مانده است.

در این مقاله به مقوله جریان سمبولیسم اجتماعی در شعر مهدی اخوان ثالث، پرداخته شده است. جریان سمبولیسم اجتماعی از مهم ترین جریان های ادبی در شعر معاصر ایران به شمار می رود که توسط نیمایوشیج (با شعر «ققنوس» که اثری کاملا نمادین و رمزی است) بنیان گذاری شد. پس از نیما شاعرانی چون شاملو، اخوان و فروغ فرخ زاد این جریان ادبی را ادامه داده و به اوج رسانیدند. جامعه گرایی و نمادگرایی دو ویژگی اساسی اشعار در این جریان است. شاعران این جریان با زبانی سمبلیک و تاویل بردار، مسائل سیاسی - اجتماعی زمانه خویش را در شعر منعکس می کنند.
از آن جایی که مهدی اخوان ثالث از سرآمدان این جریان ادبی به حساب می آید، نگارنده بر آن است پس از ارائه مقدماتی در زمینه مکتب سمبولیسم و اصول و ویژگی های آن به تحلیل و بررسی این جریان ادبی در شعر او بپردازد.

قافیه، در شعر مانند قلب در تن آدمی است. اگر قافیه شعری درست و سالم باشد، آن شعر زنده می ماند. شعرای قصیده پرداز ما در دوره خراسانی توانسته اند با نوآوری و ابتکار در قافیه، ارزش هنری و ادبی قصاید را آشکار کنند.
در این مقاله پس از بررسی سیزده هزاروهفتصدوچهل وسه قافیه در قصاید شعرای بزرگی چون: رودکی، عنصری، فرخی و منوچهری به بررسی جنبه های موسیقایی، صنعت گری و نوآوری های قافیه پرداخته شده و جلوه های تازه ای از هنر قافیه پردازی (قافیه بلاغی) ارائه شده است.

یکی از کهن الگوهای ضمیر ناخودآگاه جمعی که یونگ آن را در روان شناسی تحلیلی خود مطرح کرده، پیر خرد است. این کهن الگو غالبا به صورت شخصیتی که جنبه راهنما دارد، در وجود فرد ظاهر می شود. یونگ این کهن الگو را در دوران جوانی به صورت یک شخصیت مسن و مقتدر در ساختار وجودی خویش کشف کرد و آن را شخصیت شماره دو نام نهاد. به اعتقاد یونگ پیر خرد در وجود مرد به صورت یک راهنمای مذکر یا پیرمرد خردمند و در وجود زن به شکل یک زن برتر مانند راهبه، ساحره و الهه طبیعت ظاهر می شود. پیر خرد می تواند از برخی جهات با یکی از شخصیت های مطرح شده در دیوان حافظ یعنی پیر مغان مورد مقایسه قرار گیرد. پیر مغان را می توان یکی از کلیدی ترین شخصیت های دیوان حافظ به شمار آورد. فرضیه ای که این پژوهش به اثبات آن پرداخته، این است که پیر مغان از برخی جنبه ها با کهن الگوی پیر خرد نزدیک است. نتیجه حاصل از این پژوهش آن است که با توجه به پیشینه کاربرد شخصیت پیر مغان در آثار ادبی که زمینه ساز بسیاری از اندیشه های حافظ به شمار می آید، این شخصیت علی رغم شباهت هایی که با کهن الگوی پیر خرد دارد به طور کامل قابل تطبیق با این کهن الگو نیست.

در این مقاله به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که ادیبان سیاسی دوره مشروطه به چه میزان با پدیده نوظهور جمهوری خواهی، آشنا شده بودند. هدف ما از این پژوهش دست یابی به شناختی نسبی از مفهوم پدیده وارداتی «جمهوری» در دوران گذار مشروطیت و نیز انواع جهت گیری ها و جبهه گیری هاست که ادیبان از جناح های مختلف بدان دامن می زدند. این پژوهش از آن جهت حائز اهمیت است که می تواند به ما تصویری دقیق تر از نوع نگرش و بافت فکری ادیبان سیاسی دوران مشروطه (با تکیه بر شاعران آن) ارائه دهد و به نقش کارساز و ظرفیت های بالقوه شاعران و نویسندگان در جریان سازی های متنوع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و جهت دهی به پدیده های وارداتی در مسیرهای مورد نظر توجه کند.

حضور زنان و نقش آفرینی آنان از بن مایه های ادبیات غنایی است در منظومه لیلی و مجنون پنج و در خسرو شیرین پانزده زن به چشم می خورند. زنان مطرح شده در لیلی و مجنون چهار نفر (به غیر از لیلی) و از زنان وابسته به خانواده هایی هستند که در داستان ایفای نقش می کنند اما در خسرو و شیرین دوازده شخصیت مستقل به چشم می خورد. در میان زنان، شیرین شخصیتی تاریخی است و در حماسه ها نیز حضور دارد و می توان گفت که وی از قهرمانان بلندآوازه حماسه ایران است. هر دو داستان لیلی و مجنون و خسرو و شیرین از دید دراماتیک، تراژدی اند. زمینه هر دو داستان متفاوت است داستان لیلی و مجنون محصول فرهنگ عرب و خسرو و شیرین متعلق به فرهنگ اشرافی ایرانی است.
زنان قهرمان هر دو داستان وفادار و پاکدامنند اما وفای لیلی عامیانه و وفاداری شیرین، شورانگیز اشرافی است. آغاز عشق لیلی آتشین است ولی عشق شیرین پایانی آتشین دارد.

پژوهش گران بی شماری به تعریف مفهوم «سبک» پرداخته اند ولی در تعریفی که مورد قبول همه باشد، اجماع نکرده اند. ایشان از چند زاویه به سبک نگریسته اند. 1. زاویه فرستنده کلام 2. زاویه گیرنده سخن و نحوه برانگیختن توجه و احساساتش. 3. از زاویه خود متن. در این میان تعاریفی هست که از دو یا سه زاویه به بیان سبک پرداخته اند. دانش مندان غربی اهمیت بیش تری به گیرنده سخن داده اند. به هر حال با هر سخن مناسبی که سبک معرفی شود، زمانی کامل و جامع خواهد بود که از تمامی این زوایا به مفهوم سبک بنگرد و به زبانی دیگر مفهوم واقعی «سبک» در تلفیق این سه زاویه با همه جزئیتشان، نمایان می شود.

مقاله حاضر می کوشد ضمن بررسی سبک نویسندگی جاحظ به عنوان اصول و مبانی نقد ادبی وی، دیدگاه های او را در نقد درونی و بیرونی متن و بدون در نظر گرفتن انتساب شاعر به دوره تاریخی خاصی تحلیل نموده و موضع گیری وی را در قبال مساله قدیم و جدید در ادب عربی بیان کند؛ و در نهایت به این نتیجه می رسد که جاحظ در آثار خویش بر اساس همین دیدگاه در نقد و بررسی ادبیات و شعر، دست به گزینش و روایت شعر و نثر زده و بیش تر ناقدان بعد از وی نیز با نقل شواهد متعددی از آثار جاحظ از آراء انتقادی وی بهره برده اند. او شواهدی را که نقل می کند با نقد درونی و بیرونی متن مورد بررسی و دقت نظر قرار می دهد و بیش از آن که زمانه شاعر را ملاک برتری شعر وی بداند؛ بر جنبه های هنری اثر تکیه می کند.

مصادیق متناقض اندیشی، تناقض گویی و یا پارادوکس را بیش تر از این که در شعر نظامی بیابیم، در شخصیت، اندیشه و مواضع متفاوت او در برخورد با موضوعات و مفاهیم مختلف می بینیم. این درست است که شعر هر شاعری برآیند اندیشه و شخصیت اوست، اما عنصر داستان پردازی و تخیل که اساس کار نظامی است، بسیاری از جنبه های فکری، شخصیتی و اعتقادی او را در محاق قرار داده است.
کار این شاعر گران قدر، چونان تابلوی نقاشی است که دورنمای آن بهتر و بیش تر قابل نقد و ارزیابی است تا نمای نزدیک آن، بنابراین با مقداری فاصله از تک تک آثار او و نگاهی کلی تر و از چشم اندازی فاصله دارتر، بهتر و بیش تر می توان بر او، اندیشه و اشعارش اشراف داشت و مواضع چند سویه و گاه متضاد و حیرت برانگیز او را مشاهده نمود.