مجله مطالعات باستان شناسی
سال نهم شماره 1 (پیاپی 15، بهار و تابستان 1396)

محوطه ی باستانی کهنه شهر در شمال غرب استان آذربایجان غربی به عنوان یکی از محوطه های دوره ی مفرغ قدیم، پس از کاوش های علمی در 1391 تا 1393، یافته های تازه ای را به همراه داشته است. اطلاعات موجود در رابطه با سفال های این محوطه تنها محدود به بررسی های باستان شناسی بوده و در زمینه ی باستان سنجی مطالعاتی صورت نگرفته است. نمونه های مورد مطالعه در این تحقیق سفال های دست ساز سیاه خاکستری، قرمز و نخودی متعلق به اواخر هزاره ی سوم ق.م بوده که از یک لایه و یک مرحله (فاز پایانی استقراری) محوطه به دست آمده است. هدف اصلی این تحقیق، ساختارشناسی و تعیین جنبه های اشتراک و افتراق بین دو گروه سفال سیاه خاکستری، قرمز و نخودی است. نتایج حاصل از روش پتروگرافی و آنالیز پراش پرتو ایکس (XRD) حاکی از آن است که نمونه ها از نظر ساختار مشابه هم بوده و تولید محلی هستند. هر دو گروه سفال ها تا درجه حرارتی حدود °C850 پخت شده و تنها از نظر سبک و تکنیک پخت متفاوت اند.

در نتیجه ی کاوش های سال های اخیر محوطه ی قلعه ی فلک الافلاک خرم آباد، شواهدی از وجود دژی نمایان شد که بر پایه ی مواد فرهنگی شاخصی همچون سفال «گونه ی لرستان» و بقایای محدود معماری و مقایسه ی آن با یافته های هم زمان متعلق به دوره ی باباجان III (سده های 8-9 پ.م.) در منطقه است. این شواهد و به ویژه سفال گونه ی لرستان، به پادشاهی الیپی نسبت داده شده که در همین دوره در پیش کوه لرستان دارای حکومت بوده است. منابع مکتوب آشوری که به ثبت لشگرکشی سال 713 پ.م. سارگون دوم به غرب ایران پرداخته است، از جای نام «سیماش» نام می برد که در شرق سرزمین الیپی و در مجاورت مادهای دوردست شرق قرار داشته است. مقاله ی حاضر با بررسی متون مکتوب و جغرافیای منطقه پیشنهاد می کند که این دژ همان جای نام سیماش است که با بررسی نظرات پژوهشگران و شواهد باستان شناختی می تواند با سیماشکی عیلام در اواخر هزاره ی سوم و اوایل هزاره دوم پ.م. یکی دانسته شود.

این تحقیق بر اساس داده های باستان شناسی قلعه بوینی یوغون انجام شده است. در این قلعه، سه فصل کاوش از سال 1385 لغایت 1387 انجام گرفت و آثار ارزشمندی از دوره ی مفرغ میانی تا دوره ی صفویه کشف شد. در این مقاله سعی خواهد شد تا ضمن ارائه مختصر فرآیند کاوش در ترانشه A کارگاه1، چگونگی ظهور ظروف منقوش هزاره ی اول ق.م را بر اساس لایه نگاری محوطه تثبیت نموده و سپس نحوه ی گسترش این ظروف (سبک اردبیل) و چگونگی ارتباط آن با ظروف مثلثی حسنلوی III را مورد تحلیل و مقایسه قرار دهد. طبق یافته های این تحقیق با اینکه هنوز برخی از فرم ها و جنس سفال های منطقه استمرار فرهنگی عصرآهن III را به خصوص در لایه های پایین نشان می دهند ولی اکثر نمونه های سفالی تغییرات تدریجی را نشان می دهند که احتمالا به لحاظ زمانی بیانگر اواخر دوره ی هخامنشی تا اوایل اشکانی است.

شهر گور یا فیروزآباد یکی از مهم ترین شهرهای دوره ساسانی است که به دستور بنیانگذار این سلسله، اردشیر بابکان، ساخته شده است. به رغم انجام پژوهش های بسیار درباره این شهر و ساختار فضایی- کالبدی آن، هویت برخی از آثار معماری آن همچنان در هاله ای از ابهام قراردارد. یکی از این آثار، بنای موسوم به «تخت نشین» است که درباره کاربری و زمان ساخت آن اظهارنظرهای مختلفی شده است. برخی آن را مقبره ای متعلق به دوره هخامنشی و برخی دیگر، آن را چهارتاق یا آتشکده ای از دوره ساسانی دانسته اند. در این پژوهش که براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و براساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی است، داده های مورد نیاز به دو شیوه اسنادی و میدانی گردآوری شده است. با تطبیق نتایج آن ها با یکدیگر و بهره مندی از چارچوب نظری موسوم به رهیافت تاریخی، به تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های حاصل از پژوهش پرداخته شده است. آنچه این پژوهش بدان دست یافته، نشان می دهد که الگوی ساخت تخت نشین را باید در گروه بناهای «نه گنبد» با کارکرد تشریفاتی دوره ساسانی طبقه بندی کرد.

بخش لاران در ارتفاعات زاگرس، در منطقه ی بختیاری شامل حوزه ی آبخیز رودخانه های زاینده رود و کارون است و شاید جز معدود مناطقی از کشور باشد که تاکنون فعالیت های عمده باستان شناختی در آن به انجام نرسیده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و قابلیت های زیست محیطی منطقه، ضروری است که بدانیم کدام عوامل محیطی در ایجاد، تداوم و یا متروک شدن محوطه ها تاثیر داشته و نحوه ی برخورد انسان با محیط خود در انتخاب شیوه ی زندگی چگونه بوده است؟ این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته و برای تحلیل و طبقه بندی داده ها از نرم افزار GIS و نرم افزار SPSS استفاده شد. با بررسی عوامل محیطی مشخص شد که وجود مرتع و منابع فصلی آب بیشترین تاثیر را بر ایجاد و تداوم محوطه ها داشته اند. با استفاده از تحلیل خوشه ایچهار خوشه به دست آمد و مشخص شد این محوطه ها در زمره استقرارهای موقت هستند که دارای اقتصاد معیشتی دامداری و کشاورزی محدود هستند.

زاگرس مرکزی و نواحی شرقی آن به لحاظ زیست محیطی شرایط به نسبت مناسبی برای شکل گیری استقرارهای باستانی دارند. از جمله نواحی شرقی آن می توان به دشت میان کوهی ملایر اشاره کرد که در مجاورت دشت های همدان، نهاوند و بروجرد قرار گرفته است. طبق شواهد باستان شناختی، شروع استقرار در این دشت از دوره مس و سنگ قدیم است؛ هرچند با بررسی های سال های اخیر، چندین محوطه از دوران نوسنگی نیز در منطقه شناسایی شده است. پژوهش حاضر به بررسی استقرارهای مس و سنگ و مفرغ حاشیه جنوب شرقی این دشت می پردازد. اساس این پژوهش بر مطالعه داده های باستان شناختی حاصل از بررسی این حوزه استوار است. تحلیل داده های جمع آوری شده الگوی استقراری محوطه ها با استفاده از نرم افزار ArcGIS، روش های آماری چندمتغیره، داده های مکانی رقومی و عوامل زیست محیطی به صورت تقسیم طبقات ارائه شده است. مطالعه میزان تاثیر و تاثر فرهنگ های مناطق هم جوار و تبیین تحولات اجتماعی فرهنگی حوزه بر اساس داده های باستان شناختی از دیگر مباحث مطرح در این پژوهش است. با توجه به مقایسه و تطبیق داده ها بیشترین ارتباطات فرهنگی منطقه با زاگرس مرکزی و دشت کنگاور بوده و با آنالیز خوشه ای، در هر دوره دو بافت پراکنشی در منطقه مورد مطالعه، براساس توزیع عناصر محیطی مشاهده شد.

مقاله ی حاضر بر آن است تا با تکیه بر کاوش های انجام شده در گورستان های حوزه ی تمدنی جنوب شرق ایران، به بررسی شیوه ها و جهات تدفین در طول هزاره ی چهارم و سوم قبل از میلاد بپردازد. درخصوص آئین تدفین مردگان در محوطه های باستانی جنوب شرقی ایران به دلیل محدودیت پراکندگی گورستان های حفاری شده و عدم انتشار گزارش کاوش برخی از این قبور، اظهارنظر قطعی امکان پذیر نیست، اما با توجه به کاوش های شهداد، محطوط آباد، خواجه عسکر، گورستان 14 بمپور و به خصوص شهر سوخته که کامل ترین گزارش ها را در این مورد دارا می باشند، نگارنده کوشیده است با بررسی روی این گورستان های مهم باستانی در منطقه و با تکیه بر داده های آماری به دست آمده از گورستان شهر سوخته که بین 1376 تا 1387 انجام گرفته است، آئین تدفین مردگان در منطقه ی جنوب شرقی ایران را تشریح نماید.

از اهداف بررسی باستان شناختی منطقه ی هرسین، شناخت ارتباطات فرهنگی این حوضه با دشت های هم جوار آن است. با پژوهش های صورت گرفته در این منطقه در مجموع 23 محوطه ی دوران مس وسنگی مورد مطالعه قرار گرفت. وجود دوره های مس وسنگی قدیم تا جدید در بین محوطه ها حاکی از استمرار فرهنگی این دشت و پاسخی به مهاجرت های صورت گرفته از سمت دشت های غربی تر و ظرفیت طبیعی این منطقه برای جای گیری سکونتگاه های انسانی در طول هزاره ی پنجم تا سوم قبل از میلاد بوده است. از سوی دیگر داده ها، نشان می دهد که حوضه ی شرقی رودخانه ی گاماسیاب در منطقه ی زاگرس مرکزی با ویژگی های طبیعی خاص و کوه های بلند، دشت های مسطح و دره های متعدد، از دیرباز موردتوجه و سکونت جوامع باستانی بوده است. این مقاله با معرفی و تحلیل داده های باستان شناختی دشت هرسین در دوران مس وسنگی به تحلیل تحولات فرهنگی این دشت در طول دوهزار و پانصد سال می پردازد.

دوره ی شاه عباس صفوی را به جرئت می توان عصر طلایی صنعت هنر پارچه بافی در ایران دانست. وی در زمان حکومت خود با حمایت از هنرمندان و دعوت از آن ها برای توسعه ی کارگاه های بافندگی در شهرهای مختلف نظیر اصفهان، یزد، کاشان و قم، موجبات رشد و تکامل پارچه بافی ایران را بیش از پیش فراهم نمود. در این دوره، همکاری نقاشان و نساجان موجب به وجود آمدن پارچه هایی نظیر زری بافت ، سیم بافت، مخمل، قلمکار و غیره شد که در فن نساجی شاهکار به شمار می روند. دو سبک معروف در بافندگی دوره ی صفوی، یکی به رهبری خواجه غیاث الدین نقشبند یزدی و دیگری به اهتمام رضا عباسی شکل گرفت. تحلیل ها نشان می دهند که مهم ترین امتیاز این دوره نسبت به دوره های دیگر قرابت زیاد هنر نقاشی با صنعت بافندگی و تغییر در طراحی نقوش نسبت به دوره های قبل است. بر این اساس، این پژوهش که هدف آن کاربردی و از نظر روش توصیفی- تحلیلی است، سعی دارد ضمن مطالعه تعدادی از نمونه های برجای مانده، با استفاده از منابع تاریخی، علل توسعه ی پارچه بافی در این دوره، مشخصه های پارچه بافی و ویژگی های آن ها را مورد پژوهش و بررسی قرار دهد.

متالورژی باستانی یکی از فرایندهای فرهنگی است که سیر تحول و پویایی آن در دشت قزوین از هزاره ششم پ.م با دستیابی به فناوری مس طبیعی چکش کاری شده در تپه زاغه آغاز شده، و با ذوب و ریخته گری مس در تپه قبرستان و آلیاژسازی و کشف آهن در تپه سگزآباد، تا نیمه هزاره اول پ.م تداوم یافته است. پژوهش حاضر، گامی در جهت درک و تحلیل متالورژی باستانی دشت قزوین در عصر آهن II است. در این راستا نمونه های فلزی مکشوفه از قبور عصر آهن سگزآباد بر مبنای تحلیل های متالورژیکی آنالیز و بررسی شدند؛ بدین منظور از روش ICP-MS برای شناسایی ترکیب شیمیایی و تحلیل منشا نمونه ها و همچنین از آزمون متالوگرافی و SEM-EDX برای شناسایی روش ساخت و آنالیز ریزساختاری آن ها استفاده شد. نتایج حاکی از کاربرد فلز پایه مسی با درصد بالای نیکل، کبالت، آهن و غیره است. این موضوع نشان از فرایندهای متالورژی کنترل نشده در ساخت نمونه ها دارد که پس از شکل دهی اولیه، چکش کاری سرد، گرم و تاب کاری شده اند. همچنین مشابهت عناصر کمیاب (کم مقدار) موجود در ساختار شیمیایی نمونه ها نشان دهنده منشا مشترک اکثر آن هاست. اما نکته قابل تامل، به کارگیری دو فناوری فلزکاری با سطح متالورژی و منشا کامل متفاوت در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پ.م (آهن II) در دشت قزوین است.

به غیر از شخص شاه هویت دیگر افراد حاضر در نقش برجسته های ساسانیان همواره محل مناقشه بوده است. مقاله ی حاضر یکی از این مناقشات را درباره ی هویت دو سوار ساسانی حاضر در نقش برجسته ی فیروزآباد 1 و به تبع آن در دیگر نقش برجسته های اردشیر یکم دنبال می کند. تلاش شد تا با مبنا قراردادن «مفهوم نشان شناسانه»concept) ( heraldic نوری تازه بر تیرگی مباحث تبارشناسانه ساسانیان متقدم افکنده شود. پژوهش اخیر تا آنجا که در بضاعت علمی نگارنده بود، به یاری متون تاریخی به ویژه منابع عربی، شواهد سکه شناختی و تحلیل های دیداری از آرایه های به احتمال مرتبط با رتبه اشخاص صورت گرفت. هرچند در پاره ای مواضع، نگارنده به رغم میل باطنی خود و به سبب قلت یا موجود نبودن شواهد تاریخی، ناگزیر از حدس زدن برای وقایع تاریخی شد. فرض های اساسی این مقاله، یکی بسیار وامدار بودن ساسانیان متقدم به اشکانیان متاخر در جوانب متعدد سیاسی و فرهنگی بوده و دیگری وجود نوعی سامانه نشان شناسانه در دو دوره پیش گفته است. همچنین مشخص خواهد شد که یکی از پذیرفته ترین فرضیات مربوط به تعیین هویت یکی از سواران ساسانی در نقش برجسته ی فیروزآباد 1، با پاره ای از شواهد دست اول تاریخی دچار تناقضات اساسی است.

در هزاره چهارم پیش از میلاد، با پیچیده تر شدن جوامع و شکل گیری فرهنگ اروک و مکانیسم های پیچیده اقتصادی و اجتماعی میان جوامع اروکی و جوامع هم زمان این فرهنگ، با شکل متفاوتی از تعاملات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در جنوب و شمال بین النهرین تا آناتولی و سوریه مواجه می شویم. مکانیسم های دقیق این پراکنش و چگونگی تاثیر و تاثرات بین فرهنگی در این دوره، باوجود مطرح شدن فرضیه های متفاوت، همچنان در پرده ای از ابهام باقیمانده است. از طرف دیگر، هم زمان با فاز انتهایی گسترش این فرهنگ در مناطق شمالی تر، سنت فرهنگی کوراارس در منطقه ی قفقاز با ساز وکار متفاوتی در بخش دیگری از خاورمیانه به خصوص ایران شروع به پراکنش می کند. در این میان، در بخش هایی از حوضه های جغرافیایی مانند شرق آناتولی و غرب ایران، در بعضی از محوطه ها ما با برهم کنش این دو فرهنگ با هم مواجه می شویم. بررسی سازوکار پراکنش فرهنگ اروک و چگونگی تعامل این فرهنگ با سنت فرهنگی کوراارس در این حوضه های برهم کنش به ویژه در ایران، موضوعی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است.

این مقاله جستاری معرفت شناختی پیرامون جایگاه ماده و معنا در باستان شناسی است. باستان شناسان با ماده هایی درگیرند که یا فی حد ذاته اثر (Archaion) هستند یا مرتبط و منتسب به مدارک، شواهد، قرائن مادی و آثار مورد مطالعه ی آن ها. هر اثر، مدرک، ماده فرهنگی و فرهنگ مادی هماره ارجاع، اشاره و دلالت به چیزی به معنایی به نیت و غایتی دارد که بیرون از آن است، نه در درون و متصل به آن، مدارک، شواهد و آثار مورد مطالعه ی باستان شناسان به دلیل اثریت و ماهیت مدرک بودنشان پیشاپیش فی حد ذاته خصیصه مرجوعیت دارند. مرجوعیت به معناها یا «لوگوس » هایی که مفقود هستند. ارجاع، اشاره و دلالت به نیت ها، غرض ها، هدف ها، مقصدها و غایت ها یا «آرخه» هایی دارند که در باستان شناسی مفقود و غایب هستند. باستان شناسی از این منظر هم دانش و دانایی ماده و هم معنا هم میدان گردآوری داده های مشهود و هم مقام داوری بوده های مفقود و هم مهارت، مهندسی و مدیریت کشف جام های شکسته است و هم هنر، خرد، بصیرت، مهارت برکشیدن و برگرفتن و به کف آوردن جرعه ای از باده معناهای ریخته. اما چگونه؟ درجه، دامنه مرجوعیت، ارجاع پذیری ماده ها و مدارک باستان شناسی آن قدر هست که بتوان از نردبان های فرسوده و شکسته ماده های الکن، خاموش، مخدوش، معیوب، متفرق، مثله و بی نام باستان شناختی به بام معناهای مفقود و غایب بر شد؟ می توان از انکشاف ماده های ملموس به اختفای معناهای مفقود و غایب نقب باستان شناسانه زد و ره باستان شنانه برد و به معرفت و منظری معتمد درباره روند ها، رخدادها، واقعیت های متوقف، منجمد و مفقود گذشته دستیافت؟ پاسخ به پرسشی از این دست و گشودن گره های کور و فراز آمدن بر معضلاتی از این جنس هرچند سهل الوصول نیست لیکن طرح و بحث، نقد و تحلیشان آنقدر هم بیهوده و بی ثمر نخواهد بود.

با توجه به نوع اقلیم و رونق کشاورزی دشت شوشان، به نظر می آید که سیستم اقتصادی دوره ی آغاز ایلامی شبیه به جوامع فئودالی است. در چنین سیستم هایی، دولت خان سالار محلی همچنین قدرت موازی مذهبی بخش وسیعی از منابع سرمایه، مانند زمین و آب را در اختیار دارند. اما شواهدی موجود است که بهره برداری بخشی از این منابع سرمایه به اشخاص دیگر اعطا شده است. در ابتدای بعضی از متون این دوره علائمی وجود دارد که مفهوم مشخصی ندارند، اکثر پژوهشگران آن ها را نمادی برای بنگاه های اقتصادی می دانند، بنگاه هایی که به نوعی سیستم تولید، توزیع، خدمات و حتی تجارت تا حدودی وابسته به آن ها بوده است. بر روی بعضی از این متون، اسناد حسابرسی وجود دارد که ارقام بسیار بالایی را نشان می دهد؛ که نشان دهنده شواهد و نشانه هایی برای فعالیت های اقتصادی است که به وسیله ی موسسات اقتصادی فوق الذکر انجام می شده است. این نهادها به احتمال زیاد موازی با حکومت آغاز ایلامی و البته تحت کنترل و مدیریت آن، بخشی از اقتصاد دوره ی آغاز ایلامی را هماهنگ می کرده اند. در این مقاله ابتدا متون الواح اقتصادی آغاز ایلامی و در نهایت شواهدی از فعالیت بنگاه های اقتصادی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.