فهرست مطالب

فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام
پیاپی 31 (زمستان 1395)

  • تاریخ انتشار: 1395/12/24
  • تعداد عناوین: 7
|
  • محسن بهرام نژاد صفحه 7
    توحیدخانه به عنوان یک نهاد معنوی و اجرایی وابستگی های منحصر به فردی با تاریخ فکری- سیاسی صفویان در ایران دارد. چنانکه طلوع و غروب آن اصطلاح را تنها باید در میان متون همان دوره جستجو کرد. پیش از اقتباس و انتشار این اصطلاح در جامعه صفوی، به رغم ساختار فارسی و عربی آن، بیشتر در فرهنگ عثمانی معنا و گسترش یافته بود. بر همین اساس توحیدخانه رابطه جداناپذیری با فرهنگ تصوف و قلندری در آناتولی داشت و در قرون متمادی مستقلانه و به دور از هیجان ها و ارتباطات سیاسی فعالیت می کرد. اما صفویان از نقطه پیدایش حکومت با عاریت گرفتن مفهوم توحیدخانه به تاسیس عبادتگاه دیگری غیر از خانقاه اردبیل در پایتخت های سیاسی خود و شهرهای ایران اندیشیدند و برای آن در ساختار حکومتی خود شبه نهادی را به وجود آوردند که در سازوکار آن اصولی همچون نظارت بر عملکرد صوفیان، ایجاد وحدت رویه در بلاد مختلف، آشناسازی صوفیان با فرهنگ و سنت مذهب رسمی، اجرای رسوم طریقتی در همسویی با تشیع و حفظ و تقویت رابطه ایمانی صوفیان با شاهان صفوی پیش بینی شده بود. این کنش حکومتی به تدریج طریقت صفویه را از سنت و نظام خانقاهی جدا ساخت و توحیدخانه مروج آداب و رسومی گردید که تنها ذکر و ثنا در پایداری حقوق الهی پادشاهان صفوی در سلطنت و مذهب داری برای صوفیان قزلباش جزو اصلی ترین عبادات طریقتی و معنوی آنان شناخته می شد. صفویان آگاهانه در سایه توحیدخانه به ستیز با نظام خانقاهی برآمدند بدون آنکه به نیازهای احتمالی خود در جذب توانمندی های صوفیان در سال های سخت اندیشیده باشند. پژوهش حاضر با چنین رویکردی به بازخوانی روایات تاریخی در فراز و فرود مفهوم توحیدخانه در عهد صفوی می پردازد.
    کلیدواژگان: صفویه، توحیدخانه، صوفیان قزلباش، نظام خانقاهی، کارکردها
  • فریبا پات صفحه 31
    اقتصاد و سیاست اگر چه بر همدیگر تاثیر می گذارند، اما آهنگ تغییرات و تحولات سیاسی لزوما با تغییرات اقتصادی هم آهنگ نیست. مرو بعد از فتح اسلام تا حمله مغول به واسطه جایگاه خاص آن در جاده خراسان و وضعیت مناسبش برای کشاورزی، به رغم تغییرات و تحولات سیاسی نمونه ای از این رشد و ثبات اقتصادی است. جاده خراسان به عنوان مشهورترین و اصلی ترین راه منتهی به چین از یک طرف و از طرف دیگر منتهی به بغداد پایتخت عباسیان، پس از ظهور و گسترش اسلام نقش مهمی در بازرگانی و تجارت شرق و غرب بر عهده گرفت به طوری که هر ساله چندین کاروان، هر یک مرکب از صدها تاجر از طریق این راه برای آوردن کالاهایی چون ابریشم، مشک، کافور، دارچین و... به چین می رفتند. یکی از مهمترین شهرهایی که در مسیر این جاده و در سر راه بازرگانی آن قرار داشت شهر مرو بود. اگرچه خاندان های حکومتگر مختلفی بر مرو استیلا یافتند، اما وضع اقتصادی آن تقریبا از ثبات نسبی برخوردار بود و جز حمله مغول آسیب جدی ندید. حمله مغول هم در وضع اقتصادی و هم در بافت جمعیتی این شهر تغییر جدی ایجاد کرد.
    کلیدواژگان: جاده خراسان، ثبات اقتصادی مرو، تغییرات سیاسی مرو، حمله مغول
  • سیده لیلا تقوی سنگدهی، سعیده وحیدفر صفحه 45
    حسن البنا بانی جنبش اخوان المسلمین در کشور مصر و شهر اسماعیلیه است، مصطفی سباعی نیز پیرو راه ایشان بود و همین جنبش را در کشور سوریه و در شهر حلب پایه گذاری کرد. این دو متفکر مسلمان درباره عدم جدایی دین و سیاست، تشکیل حکومت بر اساس قوانین اسلامی البته به صورت تدریجی و به دور از خشونت هم عقیده بودند، لیکن در برخی زمینه ها از جمله نحوه قانونگذاری در حکومت اسلامی و شیوه اداره نمودن جامعه از هم متمایز می شوند. رهبر جنبش اخوان المسلمین مصر بیشتر از دید صوفیانه به مسائل حکومت می نگریست و معتقد بود اسلام اصل است و یک جامعه اسلامی باید اسلام و شریعت را مبنا قرار دهد و براساس آن اداره شود. درحالی که رهبر جنبش اخوان المسلمین سوریه به تبیین نظریه سوسیالیسم اسلامی میپرداخت و معتقد بود که اسلام و مسلمانان، بهترین نمونه برای تحقق سوسیالیسم هستند. ضمنا سباعی بیشتر از حسن البنا عملگرا بود.
    کلیدواژگان: حکومت، حسن البنا، مصطفی سباعی، سوسیالیسم اسلامی، پیوند دین و سیاست
  • سیداحمدرضا خضری، نعیمه ملکی صفحه 65
    بسیاری از مورخان و تراجم نگاران طرح دیدگاه های میرزامحمد نیشابوری اخباری در اوایل قاجاریه را تلاش نافرجام اخباری گری افراطی می دانند، اما بر اساس گزارش های برجای مانده از میرزا اسدالله شهرخواستی اندیشمند سده سیزدهم، نیشابوری یک صوفی بی اعتقاد و چندچهره بود که باوری به اخباری گری نداشت و از آن برای درهم شکستن اقتدار فقی هان اصولی سود می جست. او در این زمینه می کوشید از مساعدت قاجاریان و ممالیک عراق هم بهره مند شود و با غرب نیز مراوده داشت. از دستاوردهای این پژوهش در بررسی و تبیین دیدگاه شهرخواستی، دستیابی به مستنداتی هم سو با بیشتر دعاوی وی است. بر اساس این یافته ها، نیشابوری با اقدام به تحرکات سیاسی و ترویج افراطی نگرش تلفیقی اخباری-صوفی، به دشمنی با مجتهدان شیعه پرداخت و سرانجام در 1232ق. در کاظمین کشته شد. صدور فتوای قتل وی که فقی هان عتبات عالیات آن را صادر کردند از عوامل اصلی این حادثه به شمار می رود.
    کلیدواژگان: اخباری، اصولی، تصوف، شهرخواستی، میرزامحمد اخباری
  • علی اصغر ذوقی صفحه 87
    پژوهش پیش رو به بررسی گذرای تاریخ پیوندهای غرب و شرق از آغازین روزگار پیوندشان در دوران باستان تا رویداد سقوط قسطنطنیه به سال 856ق/1453م. اختصاص دارد. به ویژه کوشش بر آن است تا به دو رویه این پیوندها؛ یعنی ستیزه گری-ها و ناسازگاری های آسیاییان مسلمان و اروپاییان در چارچوب رویارویی دو مذهب اسلام و مسیحیت و سوداگری و مناسبات بازرگانی میان غرب و شرق پرداخته شود. در ادامه به عنوان نتیجه ای بر سرشت و ماهیت پیوندهای دو رویه این دو اردوی رویاروی، نشان داده شده است که چگونه ناهمسازگری های مذهبی میان باختر مسیحی و خاور اسلامی، به ویژه از سوی سوداندیشان اروپایی، دستخوش خواست های سوداگرایانه و فزونخواهانه قرار می گیرد؛ و سرانجام روشن گردیده است که چگونه این روحیه فزونخواهانه و سوداندیشانه به مانند یک نوع «جبر تاریخ»، به عنوان بنیادی ترین انگیزه دراز دستی ها و گسترش جویی های باختر زمینیان، به روزگاران بعد دامن می کشد و آنان را از واپسین سال های سده پانزدهم میلادی بدین سو بر هستی مسلمانان در خاورزمین چیره می سازد.
    کلیدواژگان: خاور اسلامی، باختر مسیحی، پیوندها، ستیزه، گری، سوداگری
  • فیاض زاهد، ماجد صدقی صفحه 113
    ابوالاعلی مودودی از متفکران و اندیشمندان برجسته شبه قاره هند است. افکار او تاثیر بلافصلی بر آراء و عقاید مسلمانان منطقه و دیگر بلاد اسلامی گذاشت. باور بسیاری از محققان آن است که او محرک و مشوق بسیاری از گروه های مسلمانی است که در جهان اسلام به کنش های سیاسی و اجتماعی روی آوردند. مودودی به تحقق جهان آرمانی- اسلامی باور داشت. نظریه ای که برای بسیاری از مسلمانان خسته و ناامید در دوران معاصر، دوایی شفابخش بود. بسیاری بر این باورند که گروه های مسلح و فعالان زیرزمینی در نقاط مختلف مناطق اسلامی تحت تاثیر گفتمان «حاکمیت خداوند»، «جاهلیت»، «تمدن غرب» و «لزوم تحقق جامعه اصیل اسلامی» قرار گرفتند. یعنی همان دنیای خیال انگیزی که از نظر مسلمانان سنی مذهب در صدر اسلام محقق شده بود و جنبش سلفی چیزی نبود جز دست یازیدن به آن خلوص تاریخی و میراث طاهری که تنها در دوران پیامبر(ص) و خلفای راشدین تحقق یافته بود. در این مقاله برآنیم تا برداشتی عمومی از این نگره ارائه دهیم و در نهایت نشان دهیم که آیا تصویری که مودودی از تفکر سیاسی خود ارائه می دهد واجد آن جامعیت و اثرگذاری بوده است یا خیر؟ در نهایت به تحلیل این مهم پردازیم که مودودی تا چه اندازه ای در سیاسی کردن پیروان شریعت محور در جهان سنت نقش داشته است. نکته مهم در این میان اذعان به این حقیقت است که وی نمی تواند تصویری دقیق و خوانا از تفکر سیاسی خود برای آنچه آرمان اسلامی می داند ارائه دهد. این اندیشه ها بیش از آن که دقیق و راهگشا باشند، تصویری مبهم از جامعه مد نظر مودودی ارائه می دهند.
    کلیدواژگان: مودودی، اندیشه های سیاسی، حکومت اسلامی، جاهلیت مدرن، جهان سنت
  • عباس منوچهری، امیرحسین حاتمی، فیروز جعفری صفحه 135
    اندرزنامه های باستانی، سیاست نامه ها و نصیحت الملوک ها همه مصادیقی از اندیشه سیاسی هستند که می توان از آنها با نام مشترک «نصیحت نامه» یاد کرد. این نوع گفتار با معیارهای مختلفی تفسیر و تحلیل شده است. این نوشتار با تحلیل محتوای چند متن نصیحت نامه ای یعنی سیاست نامه خواجه نظام الملک طوسی، نصیحت الملوک امام محمد غزالی و بوستان، گلستان و نصیحت الملوک سعدی نشان می دهد که چهار گونه دو بنی یعنی «نصیحت الملوک-نصیحت العموم»، «دین مداری-سیاست»، «اقتدار-دادگری» و «حکمران-وزیر»، مقوم هر متن نصیحت نامه ای است.
    کلیدواژگان: اندیشه سیاسی، دلالت های چهارگانه نصیحت نامه نویسی، نصیحت الملوک، نصیحت العموم، حکمران، وزیر، اقتدار، عدالت، دین، سیاست
|
  • Mohsen Bahramnejad Page 7
    Tohidkhaneh as a spiritual and administrative entity has had unique ties with the intellectual-political history of the Safavids in Iran. That is why the rising and falling of the term should only be looked for among the texts of the same era. Before adoption and dissemination of this term in the Safavid society¡ in spite of its Persian and Arabic structure¡ it has been nurtured in Ottoman culture. Therefore Tohidkhaneh had inseparable relationship with Sufism and Qalandari culture in Anatolia and was independently at work for many centuries free from emotional and political connections. However¡ from the onset of establishment of their rule¡ Safavid borrowed the concept to create worship places other than the monastery of Ardabil for their political capitals in and other major cities Iran¡ and provided it with a governmental institutional structure with underlying tasks such as monitoring the activities of the Sufis¡ providing uniformity in different areas¡ making Sufis familiar with official culture and religion¡ practicing Tarighat rituals in line with the Shia''¡ and maintaining and strengthening the relationship between Sufis with Safavid kings in terms of faith. Such a governmental action gradually separated Safavid from monastery tradition and system¡ and Tohidkhaneh promoted the traditions which only emphasized that praying for continuation of the divine rights of kings of the Safavid monarchy and protecting the religion for Ghezelbash Sufis are the most important ritual and spiritual tasks of them. Safavids intentionally used Tohidkhaneh as a means to come into conflict with the monastery system without careful thinking of that they would need Sufis for difficult times. This paper adopts such an approach for reviewing the historical narratives regarding raise and fall of the concept of Tohidkhaneh in Safavid era.
    Keywords: Safavid, Tohidkhaneh, Ghezelbash Sufis, monastery system, functions
  • Fariba Pat Page 31
    Although the economics and politics have mutual influences¡ they do not go necessarily hand in hand. From the conquest by Arabs to Mongol invasion¡ because of its place in Khorasan road and suitable conditions for agriculture¡ Merv was a good instance of economic stability and growth¡ in spite of its political evolutions and changes. With the rise of Islam¡ Khorasan road as a well- known and main road between China and Baghdad - the Abbasid capital- and of course Merv in this road had an important role in the trade between east and west. In every year many caravans went to China to bring a lot of goods such as silk¡ musk¡ camphor and cinnamon. Merv as one of the most important city in Khorasan road¡ was ruled by many dynasties¡ however¡ enjoyed a relative stability most of the time. The Mongol invasion caused a serious changes in both its political and population context.
    Keywords: Khorasan Road, Economic stability of Merv, Political evolution of Merv, Mongol Invasion
  • Seyyedeh Leila Taghavi Sanghdehi, Saeedeh Vahidfar Page 45
    Hassan al-Banna is the founder of Muslim brotherhood Movement in Egypt and city of Ismailia¡ while Mustafa al-Siba''i has been his follower and has founded this movement in Syria¡ and Aleppo. These two Muslim thinkers had similar views towards the connection between religion and politics¡ as well as establishment of a government according to Islamic Sharia¡ although through a gradual and non-violent process; however¡ they had different tendencies regarding legislation in Islamic government and administration of society. The leader of Muslim brotherhood movement of Egypt considered governmental issues almost from a Sufism point of view and believed that Islam is the base¡ and Islamic society must be administered according to Sharia. While the leader of Muslim brotherhood movement in Syria began to elaborate the “Islamic Socialism” theory. He believed that Islam and Muslims are the best example for realization of Socialism. Furthermore¡ al-Siba’i was more practical than Hassan al-Banna was.
    Keywords: Government, Hassan al Banna, Mustafa al Sibai, Islamic Socialism, religion, politics connection
  • Seyyed Ahmadreza Khezri, Naimeh Maleki Page 65
    Many of historians and biographers consider the views of Mirza Mohammad Neyshabouri Akhbari as an unsuccessful attempt of the extreme Akhbarism in the early of Qajar era. However¡ according to the survived manuscripts of Mirza Asadollah Shahrkhasti¡ an scolar of 19th century¡ Neyshabouri just was a Sufi and a hypocritical man who had no belief in Akhbarism and just used it as a tool to strip the Osolian faqihs from power. He tried to make most of his relation with Qajar magistrates in Iran and Baghdad’s mamluk pashas for this purpose¡ and Shahrkhasti also accused him to have concealed relationships with the West. One of the outcomes of this study for explaining Neyshabouri''s political-intellectual attitudes is revealing some evidence consistent with most of Shahrkhasti views about Neyshabouri. Based on such evidence¡ Mirza Mohammad Neyshaboury showed hostility towards the Shia clergies by promotion of eclectic Sufi-Akhbari attitudes as well as political activities. Finally he was killed in Kazemein by as a result of a Fatwa issued by Shia clergies in 1232 AH.
    Keywords: Akhbari, Osoli, Mysticism, Shahrkhasti, Mirza Mohammad Akhbari
  • Aliasghar Zoghi Page 87
    This study addresses the history of Islam-Christian communications from a rather different perspective. Its main purpose is to give an explanation of the causes behind the historical warlike confrontations between Islamic East and Christian West from ancient time to 1453 A.D. As it maintains¡ the historical confrontation has had two main faces; the first one has been culture and religion and the second face is the matter of economic and mercantile communications. The study shows that how the religious incompatibility would make ground for exploitation enforced by Europeans. Subsequently it led to a kind of historical determinism¡ this research argues¡ to make a platform for more manipulation and territorial expansion over Muslims since late 15th century.
    Keywords: Islamic East, Christian West, historical ties, warlike confrontation, mercantile communications
  • Fayyaz Zahed, Majed Sedghi Page 113
    Abul Ala Maududi is one of the most brilliant religious thinkers of Indian subcontinent. He had long lasting and immanent impact on thoughts and opinions of Muslims in the Indian subcontinent and other Islamic countries. Many of scholars believe that he was promoter and motivator of some Muslim groups which have started their political and religious activities. Maududi believed in realization of Islamic utopian world. The ideas that was a remedial treatment for the most weakened and hopeless contemporary Muslims. Some believe that Muslim secret army groups in the different Islamic areas were deeply influenced by his discourses¡ like “holy sovereignty”¡ “ignorance”¡ “Western civilization” and “necessity of realization of pure Islamic society”. This means the same dreamy world which from Sunni Muslims viewpoint was established only in the Prophet’s era¡ and thus Salafi movements are nothing but an attempt to achieve such historical purity and heritage that had only realized in the Prophet’s and Kholafay-e-Rashedin. In this paper¡ we are trying to provide a general conception of this vision¡ and to demonstrate that whether or not the portrait depicted by Maududi of his political thought has been comprehensive and effective. Finally¡ we want to analyze the point that to what extent Maududi has played a role in politicalizing the believers in Sharia in the Islamic world.
    Keywords: Maududi, Political thought, Islamic government, Modern ignorance, Sunni world
  • Abbas Manouchehri, Amir Hossein Hatami, Firooz Jafari Page 135
    Ancient Andarznameh and Nasihat al muluk are examples of the kind of political thought which can be called Nasihat Name. Such a discourse has been interpreted from various standpoints. This paper is aimed to indicate that as a genre in political thought¡ nasihat nameh is constituted by four constitutive elements of Du Boni (dual–based)¡ namely Nasihat ul Mulook – Nasihat ul Umoom¡ Religious – Political¡ Authority - Justice¡ and Ruler – Advisor.
    Keywords: Political thought, Four, fold implications, Nasihat ul Mulook, Nasihat ul Umoom, Religion, Politics, Authority, Justice, Ruler, Advisor