فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 13 (تابستان 1394)

این نوشتار به بررسی دیدگاه های مفسران اهل سنت در مباحث مربوط به شخصیت شناسی امام مهدی(عج) می پردازد؛ آیا امام مهدی(عج) از نسل پیامبر(ص) است یا عباس عموی پیامبر؟ حسنی است یا حسینی؟ متولد شده است یا خیر؟ نام، لقب، کنیه، مشخصات ظاهری و ویژگی های اخلاقی آن حضرت از دیگر مسائلی است که به آن پرداخته می شود. همچنین شبهه «لا مهدی الا عیسی بن مریم» مطرح می گردد و از جهت سندی و دلالی پاسخ داده خواهد شد. مشهور بین مفسران عامه این است که نام امام مهدی(عج) «محمد»، نام پدرش عبدالله، کنیه ایشان ابوالقاسم و از نسل پیامبر گرامی اسلام(ص) است و روایاتی که ایشان را از نسل عباس بن عبدالمطلب می دانند، از جهت سندی مردودند و بر فرض صحت، توان معارضه با سایر روایات را ندارند. تفاسیر اهل سنت با تعابیری گوناگون به مقامات معنوی، ویژگی های اخلاقی و جایگاه علمی و سیاسی امام مهدی(عج) اشاره کرده اند؛ ریشه شبهه یکی بودن امام مهدی و عیسی بن مریم یک روایت است که از جهت سندی مردود به شمار می آید و از جهت دلالت نیز با روایات متواتر سازگاری ندارد و ذیل روایت نیز با روح حاکم بر شریعت در تعارض است. اگر چه اکثریت مفسران عامه هماهنگ با مشهور اهل سنت، به تولد امام مهدی(عج) اشاره ای نکرده اند یا در مقابل آن موضع گیری نموده اند، اما باز از لابه لای تفاسیر آن ها می توان برای بحث تولد و حیات فعلی امام مهدی(عج) مویداتی یافت.

نوشتار پیش رو با روش توصیفی _ تحلیلی به جست وجو در آموزه های وحیانی می پردازد و ضمن بیان مفهوم فرهنگ و تمدن زمینه ساز، درصدد است شاخصه های مبنایی را پیشنهاد کند که بر اساس آن ها، ساماندهی ترسیم راهبردها در جهت دست یابی به فرهنگ و تمدن زمینه ساز با افزایش جنبه های کیفی و کمی صورت پذیرد. نتایج به دست آمده را می توان در دو گزاره بیان کرد:الف) منظور از فرهنگ زمینه ساز، مجموعه ای از آموزه های بینشی (ناظر به عقاید و باورها)، گرایشی (ناظر به ارزش ها) و کنشی (ناظر به آداب، رسوم، الگوها و شیوه های عملی) است که از قرآن کریم و سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) به دست می آید و هدف و اثر برجسته آن، ایجاد زمینه های فردی و اجتماعی لازم برای پذیرش حقیقی و محض ولایت امام زمان(عج) _ به عنوان آخرین فرستاده الهی _ است و تمدن زمینه ساز نیز، تجلی فرهنگ یادشده در ابعاد سخت افزاری و نرم افزاری خواهد بود؛ب) به نظر می رسد تامل در اوضاع کنونی جهان و جست وجو در آموزه های قرآنی و روایی می تواند این باور را پدید آورد که با مبنا قرار دادن سه شاخصه «هدایت»، «حکمت» و «رضایت» در ارائه راهبردهای تحقیقی و توسعه ای برای تحقق فرهنگ و تمدن زمینه ساز، می توان در اقناع مخاطبان برای ایفای نقش موثر خود در زمینه سازی برای ظهور امام زمان(عج) به توفیقی بیشتر دست یافت.

آیا امام مهدی(عج) عالم را مدیریت می کند؟
در نوشتار پیش رو این فرضیه تایید می شود که به جز شان هدایت معنوی که غیبت و حضور امام در آن نقشی ندارد و همیشه برقرار است، سایر شئون امام در عصر غیبت به دلیل پنهان زیستی تنزل می یابد و در عرصه ای محدودتر و با شعاعی کم فروغ تر توسط فقها انجام می پذیرد. بنابراین، مدیریت امام مهدی(عج) بر عالم، اثبات شدنی نیست. از سوی دیگر، اگر مراد از مدیریت عالم توسط آن حضرت، نقشی باشد که امام از جهت وساطت فیض بر عهده دارد _ گرچه مدیریت به این معنا قابل اثبات است _ اما مدیریت به این معنا که آن حضرت برای مدیریت حوادث عالم به صورت مطلوب خود اراده ای ویژه اعمال می کند و خود اسباب و شرایط را برای تحقق آن فراهم می نماید و با دخالت مستقیم خود بر اراده های انسانی _ که چه بسا وجود آن ها مانع تحقق رخداد مورد نظر می شد _ غلبه کند و آن ها را به سمت و سوی مورد نظر خود جهت دهد، قابل اثبات نیست.

با غیبت امام داوزدهم، شیعیان، مسلمانان و همه مردم جهان دچار محرومیتی جانکاه و عمیق شدند. شیعه در این عصر با پذیرش مسئولیت تاریخی خود برای خروج از این محرومیت، چشم به راه موعود و عصر ظهور، به انتظار ایستاده است؛ انتظاری که بار سنگین رسالت زمینه سازی برای ظهور را با خود به همراه داشت. آمادگی و زمینه سازی برای همه خوبی ها نیازمند ارائه راهبردهای اصولی است که در یک جامعه منتظر توسط کارگزاران برای زمینه سازی ظهور و الگو قرار گرفتن سایر ملل مسلمان، باید بر پایه دکترین مهدویت ارائه کنند که در این میان، نقش راهبردهای اخلاقی بسیار مهم و اساسی است؛ چرا که امروزه موضوع اخلاق، توجه زیادی را در سراسر جامعه به خود معطوف کرده است. دلیل این توجه، دو نشانه بارز است؛ نخست، نقش مهم و پرمعنای رفتار اخلاقی در حفظ و بقا و زمینه سازی یک جامعه مدنی (جامعه منتظر) و دوم، وجود تعدادی پرشمار از نمونه های رفتار ضد اخلاقی. بنابراین برای درک هر پدیده باید به اصل و اساس آن پدیده پی برد و در آن اندیشید.
موضوع اخلاق انسانی در هر جامعه، دارای معنایی متفاوت است. از سوی دیگر، اخلاق کارگزاران در نظام اسلامی _ در عصر انتظار _ با اخلاق کارگزاری در دیگر نظام ها تفاوت جوهری دارد؛ زیرا در نظام های سرمایه سالار، معیار اصلی، دست یابی به سود و لذت است؛ اما در نظام الهی و در عصر انتظار، سود و لذت محور نیست، بلکه سنتی الهی و اصول ارزشی و متعالی، محور و مبنا شمرده می شود و کارگزار ابزاری برای تحقق عدالت، معنویت و سعادت است که این، نوعی امانت داری به شمار می رود. از این رو معطوف به زمینه سازی در عصر انتظار است و طیبعتا کارگزار باید شایسته ترین باشد. شاخص های اخلاقی کارگزاران زمینه ساز، می تواند امر مهم یادشده را برآورده سازد.
این نوشتار، جایگاه ویژه اخلاق کارگزاران زمینه ساز در عصر انتظار و تحقق حکومت جهانی را با استفاده از مبانی موجود در اندیشه های اسلامی و بر مبنای مدل تعیین راهبرد SWOT تبیین می کند.

با رشد علم، بشر اندیشید که می تواند عنان سرنوشت آتی انسان را نیز به دست گیرد و این موضوع، سوژه ای برای تلاش های اندیشمندان غربی درباره آینده جهان شد. در پی آن، غرب با آگاهی از دکترین مهدویت شیعی و تقابل آن با ذات استکبارستیزانه سیاستمداران خود، با ترفندهایی متفاوت، از جمله برنامه سازی درباره آینده با استفاده از ابزارهای هنری، سعی دارد چهره مسلمان ها و منجی آنان را منفی و امپریالیسم غربی را منجی جهان نشان دهد و افکار جهانی را به نفع آینده ای که در پی آن اند، بر اساس اهداف و آرزوهایشان شکل دهند.
نوشتار حاضر تلاشی است برای استخراج تصویر آینده آرمان محور جهان در دعای ندبه که به رغم اهمیت حیاتی آن برای جامعه شیعی و تقابل های جهانی با آن، تحقیق جامعه شناختی مستقلی بر آن صورت نگرفته است. مسئله اصلی این پژوهش، چگونه ترسیم شدن آینده در دعای ندبه است. این پژوهش، رویدادهای آتی در دولت منجی موعود را با تلفیقی از روش تحلیل محتوا (تحلیل فرازها به قلم نگارنده) و روش کتابخانه ای از طریق مقایسه تفاسیر بررسی می کند که نتایجی درخور توجه همچون محو کج روی های اجتماعی و هرگونه ظلم، اقتدار دین اسلام و نشانه های آن، نابودی متجاوزان و سازمان های غیرمشروع آن ها، سرافرازی دوستان خدا و سرافکندگی دشمنانش، اتحاد و نشاط مردم حول محور توحید و تقوا با مدیریت الهی منجی موعود و... به دست آمد و راه وصول به آن آینده، تقویت دو بال علم و عشق معرفی شد.

از جمله مولفه های مهم اعتقادی مسلمانان، موضوع امام مهدی(عج) است که در طول تاریخ مورد توجه علما و محدثان واقع شده است. بدون شک پرداختن به چنین مولفه های مهمی که در ساختار اعتقادی مسلمین تاثیری ژرف دارد، اهمیت آن را مضاعف می کند. توجه به این موضوع در صحیح مسلم _ که از معتبرترین منابع اهل سنت به شمار می رود _ نشان می دهد بر خلاف تصور برخی که سعی کرده اند صحیح مسلم و صحیح بخاری را دور از مباحث مهدوی جلوه دهند، این کتاب ها در جهات گوناگون به این مسئله اشاره کرده اند. مسلم در کتاب خود به خلفای اثنی عشر و نیز حدیث ثقلین پرداخته و نیز علائم ظهور امام مهدی(عج) و به برخی موضوعات مهم آن مانند نزول عیسی، قیام سفیانی، خسف بیداء و... پرداخته است. این نوشتار، به روش تحلیلی _ توصیفی و نیز با نگاه تقریبی و تطبیقی به این موارد توجه کرده و کوشیده است هیچ دخل و تصرفی خارج از فهم و معیارهای معتبر در بررسی ها و تطبیق این روایات نداشته باشد.

در این نوشتار به آموزه انتظار از دیدگاه جریان جمن شاهی _ که در قرن بیستم در ایالت پنجاب پاکستان به وجود آمده پراخته شده است. در این راستا نخست بنیان گذاران این جریان _ سید طالب حسین شاه و فرزندش سید جعفر الزمان شاه بخاری _ را معرفی می کرده و به بیان ویژگی های شخصی آنان می پردازد. سپس به اجمال، منابع و آثار این جریان _ که به قلم سید جعفر الزمان شاه نگاشته شده و به چاپ رسیده اند _ معرفی می شوند و آن گاه به برخی از افکار این جریان، مانند عمل به اصالت حرمت و عمل نکردن به قاعده سوق مسلمین اشاره می شود. همچنین به نمونه ها تفسیری آیات قرآنی درباره آموزه انتظار پرداخته می شود که سید جعفر الزمان شاه برداشت متفاوت و ذوقی از آیات داشته است که تا کنون هیچ یک از مفسران اهل سنت و شیعه به آن اشاره نکرده اند. در پایان به آموزه انتظار و مهدویت از نگاه این جریان در چند مورد اشاره می شود که آنان به الوهیت امام زمان(عج) معتقدند و می گویند وقتی آن حضرت ظهور کند همه مومنان معصوم خواهند بود؛ امام عصر(عج) نازل می شود و امامان از اولاد حضرت آدم(عج) نیستند، بلکه نوع آنان با بقیه انسان ها تفاوت دارد.