فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 22 (پاییز 1396)

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979م (1357ش)، شرق شناسی وارد عرصه جدیدی شد. ماهیت انقلاب اسلامی ایران چنان بود که سیاست های حکومتی کشورهای جهان به ویژه در قرن بیستم را بر هم زد و دریچه جدیدی حول محور حاکمیت دین طبق آموزه های اسلام ناب برای اداره جهان به سوی بشریت باز نمود. آن چه مستشرقین را به واکنش وا داشت و منجر به بازنگری آنها در مطالعات اسلامی شان شد؛ مسائلی همچون جایگاه امامت، مهدویت و ولایت فقیه در این حکومت جدید بود. آن چه در این پژوهش مورد تاکید است، بررسی آراء هالم و نیومن (دو مستشرق متاخر) در عقیده مهدویت است که نتیجه آن زیر سوال بردن مشروعیت نظام جمهوری اسلامی ایران است. با توجه به روش تاریخی و حدیثی دو مستشرق مورد مطالعه، روش این نوشتار نیز جمع آوری شواهد و قرائن تاریخی و ذکر احادیث در اثبات مسائل مورد تردید این دو متفکر غربی است. این تحقیق برای اثبات متولد شدن امام دوازدهم در سال 255ه.ق و غیبت ایشان در زمان کنونی و صدور مجوز تشکیل حکومت اسلامی به نیابت از امام غایب در صورت فراهم شدن شرایط و در نتیجه مشروعیت نظام مقدس جمهوری اسلامی در زمان غیبت است.

موعودگرایی، اعتقاد به موعودی نجات بخش و شخصی، از دیرباز تا کنون از اساسی ترین و بنیادی ترین آموزه های ادیان بزرگ بوده و هست؛ به طوری که به راحتی می تواند یکی از زیرمجموعه های برجسته در الهیات اجتماعی قرار گیرد. الهیات اجتماعی شاخه ای از الهیات است که به وارسی و تحلیل معضلات اجتماعی از نظرگاه وحی و مکاشفه الهی می پردازد. ما نیز در این مجال کوتاه با روش توصیفی تحلیلی، با معرفی الهیات اجتماعی و برخی رویکردهای موجود آن، و نیم نگاهی به باور موعودگرایی در کتاب مقدس، تلاش کرده ایم جایگاه موعودگرایی در الهیات اجتماعی مسیحیت امروز را گزارش نماییم. آن چه اکنون در حوزه موعودگرایی، خصوصا از منظر الهیات مسیحی، موجود است، سهم قابل توجهی از ادبیات متراکم الهیات اجتماعی را شامل نمی شود، و جز چندین تلاش علمی با رویکرد الهیاتی، محصول شایان دیگری به چشم نمی آید. این در حالی است که باور موعودگرایی در دوران معاصر، به ویژه از قرن بیستم، تحت تاثیر جریانات سیاسی و فرهنگی به نحو مغرضانه ای، در قالب اشکال گوناگون ظهور و بروز داشته است؛ ظهور و بروزی که تحت لوای مفهوم منجی موعود، توانسته است افکار، باورها، کنش ها و قلمروهای زیادی را تحت سیطره خود در آورد.

این مطالعه در نظر داشت چگونگی آموزش معارف مهدویت در کتب درسی پیام های آسمان دوره اول متوسطه را تحلیل نماید. مطالعه حاضر به انگاره تحقیقات کیفی تعلق داشته و با استفاده از روش تحلیل مضمون عملیاتی شد. جامعه پژوهش شامل متن سه کتاب درسی پیام های آسمان دوره اول متوسطه چاپ 1395 بود. باتوجه به منطق تحقیقات کیفی، پژوهشگر به صورت هدفمند متونی از این کتب که مرتبط با بحث مهدویت بودند را برای تحلیل برگزید. باهدف حصول اطمینان از صحت و دقت موردگزینی، بخش های انتخاب شده در اختیار نه نفر از معلمان خبره که تدریس کتب مدنظر را بر عهده داشتند و دو نفر از متخصصان دانشگاهی که در زمینه مهدویت سابقه مطالعاتی دارند، گذاشته شد تا در این مورد اظهارنظر کنند. به منظور تامین اعتبار پژوهش، تحلیل گر چندین بار روند تحلیل را مورد بررسی قرار داد تا از صحت کدگذاری و مقوله بندی اطمینان یابد. علاوه بر این از تکنیک بررسی همکار و ناظر بیرونی نیز استفاده کرد. یافته ها نشان می دهد معارفی مانند: معرفی حضرت به عنوان اهل بیت پیامبر؛ پیشوای دینی و امام معصوم و مسائل پیرامونی آن؛ منجی و مهدویت؛ دلایل غیبت حضرت؛ آفت های زمان غیبت؛ اهداف ظهور و قیام حضرت و پیش شرط های آن؛ یاران حضرت؛ انتظار و وظایف منتظران؛ اداره جامعه اسلامی در زمان غیبت؛ ظهور حضرت؛ پاسخ برخی شبهات درمورد طول عمر و سن حضرت؛ جهان پساظهور و حکومت مهدوی در کتاب های درسی پیام های آسمان ذکر شده اند.

در این مقال موضوع انتظار با رویکرد عام و خاص از منظر شیعه و اهل سنت مورد بحث و گفتگو قرار می گیرد. مقوله انتظار دارای تنوعات و ابعاد مختلفی است که با سه نگرش رویکردی، کارکردی و کاربردی توجیه می شود. نگرش رویکردی، انتظار را از نظر عام و خاص بررسی می کند. نگرش کارکردی، تاثیرات انتظار را در افراد و جامعه تحلیل می کند و نگرش کاربردی، قلمروی انتظار را از حیث فرا دینی و فرا مذهبی می کاود. ذکر مقدمه، آغازین بحث این نوشتار است که دورنمای تحقیق را نشان می دهد. بعد از بیان مقدمه به مفهوم شناسی انتظار و قلمروی آن مبادرت می شود. بحث بعدی، تحلیل و بررسی انتظار با رویکرد عام و خاص از منظر شیعه است که ابتدا با دلایل و قراین سه گانه نظیر «توجیه صدوری با پرسش های خاص» و «توجیه صدوری با واژگان خاص» و نیز «فهم و کاربرد خاص» به توجیه انتظار خاص می پردازد و در ادامه و فرایند بحث به نظرگاه اهل سنت پیرامون انتظار توجه می شود که بر این اساس روایات الانتظار با رویکرد عام و خاص در منابع حدیثی اهل سنت مورد گفتگو قرار می گیرد و در آخر، مقاله با ذکر نتیجه ای به پایان می رسد.

علمای اهل سنت، همانند شیعیان، مهدویت را یک باور اصیل اسلامی و برگرفته از روایات صحیح می دانند و مفسران آنان نیز با الفاظ صریح یا بیان روایات و تحلیل های ضمنی، اعتقاد خود را به این آموزه اعلام کرده اند؛ بررسی مطالب مربوط به قیام امام مهدی در تفاسیر ایشان، نیز وجود این باور را اثبات می کند گر چه این مطالب به دلیل عدم اعتقاد به ولادت و زنده بودن امام و در نتیجه کم رنگ بودن فرهنگ انتظار در اهل سنت کم شمار است، اما با این حال مطالبی در خصوص بشارت به قیام، انتظار مسلمانان و لزوم زمینه سازی برای قیام، توصیف قیام، زمان و یاران قیام و حوادث و رخدادهای هنگامه قیام، در تفاسیر ایشان یافت می گردد.
تحقیق حاضر با روش گردآوری کتابخانه ای و توصیف و تحلیل داده ها، باورمندی قرآن پژوهان عامه را به مهدویت به عنوان عنصر مشترک بین مذاهب اسلامی، برجسته می نماید.

یاران امام زمان از منظر حضرت علی دارای ویژگی هایی می باشند که این ویژگی ها به دو دسته فردی، اجتماعی تقسیم می شود. ویژگی های فردی شامل: معرفت داشتن به حق تعالی، سبقت گیرندگان، متقربان، جوانان، افرادی آبدیده و مهیا، انس داشتن با قرآن، نوشیدن جام حکمت هر صبح و شام، عدم منت بر خداوند به جهت بردباری، عدم عجب به خاطر ایثار و فداکاری؛ ویژگی های اجتماعی شامل: زبون از دیدگاه متکبران، گمنامان در زمین و معروفان در آسمان، چراغ های هدایت و نشانه های روشن، عدم مفسده جویی و فتنه انگیزی، عدم اشاعه فحشا، مشمول رحمت یا واسطه رحمت و عذاب اند، جهاد با بصیرت و آگاهی، همدلی و هماهنگی.

شیخ احمد احسائی از کسانی است که سعی نموده به بررسی تفصیلی رجعت در شیعه بپردازد و ابعاد گوناگون آن را تحلیل نماید. مباحثی که احسائی در مورد رجعت مطرح می کند، چنین اند: نسبت رجعت با اصول اعتقادی، تبیین استدلالی رجعت، مکلف بودن رجعت کنندگان، پاسخ گوئی از اشکال تناسخ در صورت رجعت، سازگاری رجعت با تکمیل رزق و پایان اجل، توبه نمودن کافران محض در زمان رجعت و سازگاری رجعت با قیامت صغری. با وجود این، دیدگاه احسائی از جهات متعددی دچار کاستی است. قرار داشتن آموزه رجعت ذیل اصل امامت و معاد، حجیت اجماع در احکام شرعی نه اصول عقیدتی، مطرح شدن دوباره اشکال تناسخ به دلیل نیازمندی نفس به بدن و ناسازگاری بازگشت دوباره نفس ناطقه به بدن و عالم ماده با کامل شدن رزق، برپائی قیامت صغری در صورت مرگ و امکان توبه رجعت کنندگان از مهم ترین اشکالات نظریه شیخ احمد احسائی در مورد آموزه رجعت هستند.