فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 24 (بهار 1397)

بررسی کارکردهای اعتقاد به مهدویت در اصلاح و تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی در دوران غیبت موضوع این نوشتار است.
علاوه بر کارکردهای دین؛ مهدویت نیز دارای کارکردهای خاص در اصلاح و تعییر رفتار های فردی و اجتماعی دارد. توحید و مبارزه وشرک، عبادت و خداپرستی، خودسازی، امید و آمادگی، مبارزه و تلاش، همراهی، شرح صدر، اخلاق نیک، دوری از فساد محیط و... برخی از کارکرد های مهدویت در حوزه معنویت و تربیت است.
چنان که رشد عقلانی، تلاش علمی و حفظ و صیانت از دین کارکرد علمی و عقلانی مهدویت است.
مبارزه و جهاد و تشکیل حکومت اسلامی نیز از کارکردهای سیاسی اجتماعی و فقرزدایی از آثار باور مهدویت در دوران عیبت است.
این کارکردها معمولا در میان جوامع شیعی است هرچند برخی جنبش ها و تلاش ها نیز مانند آن چه در این سال ها رخ داده است در میان اهل سنت نیز مشهود است.

براساس آیات قرآن کریم، امامت یک اصل مسلم قرآنی است که در آیات متعدد از آن بحث شده است. علاوه بر این در برخی از آیات ضرورت امام در هر قوم و ملتی به تصریح بیان گردیده که از جمله آنها آیه هدایت (یا انذار) است که می فرماید:... إنما انت منذر ولکل قوم هاد؛ در تببین مراد از هادی در این آیه کلمات زیادی در تفاسیر شیعه و اهل سنت آمده است ولی شیعه عموما معتقد است که بر اساس مفاد آین آیه ونیز به دلیل روایات فراوان مراد از هادی علی بن ابی طالب و فرزندان معصوم اوست.

این مقاله در پی اثبات مقامات معنوی مهدی موعود با استفاده از روایات معتبر اهل سنت است و کوشیده تا سه مقام: نصب الهی، علم الهی و عصمت را برای ایشان به اثبات برساند. نصب الهی از طریق بعثت الهی مهدی موعود برای گسترش عدل در پهنه زمین و نیز مقام خلیفه اللهی امام مهدی به اثبات می رسد. علم الهی از دو راه امامت مطلقه مهدی موعود بر حضرت عیسی که صاحب علم الهی است و احیای سنت نبوی به دست مهدی ثابت می شود. عصمت ایشان نیز با استفاده از روایاتی است که مهدی را از اهل بیت و عترت پیامبر معرفی می کند و نیز روایاتی که اطاعت از وی را علی الاطلاق واجب می داند. همچنین می توان برای اثبات عصمت مهدی از امامت مطلقه وی بر عیسای نبی که مقام عصمت دارد، بهره برد. در نتیجه این نوشتار در پی آن است که بر شعار همایش یعنی مهدویت محور مشترک مذاهب اسلامی تاکید دوباره ای کند و بگوید که چنان چه شیعه و اهل سنت به منابع اصیل و روایات ریشه دار خود مراجعه کرده و منصفانه در آن تاملی عقل مدارانه و تحلیل محور داشته باشند، به یک نقطه مشترک خواهند رسید. روش گردآوری داده ها در این مقاله کتابخانه ای و روش تحقیق در آن توصیفی تحلیلی است.

ظهور منجی برای نجات بشر از حیرت و گمراهی و گرداب ظلم و ستم حاکمان مستبد و دنیاپرستان فرصت طلب، باور اساسی پیروان ادیان آسمانی و آرزوی دائمی بسیاری از مردم آزادی خواه جهان است. در اسلام، این عقیده با تکمیل اهداف نبوت و رسالت خاتم پیامبران پیوند نزدیک دارد و در روایات فراوان، مشخصات مهدی موعود و عصر ظهور به تفصیل بیان گردیده است، طوری که هیچ مسلمانی نمی تواند منکر این قضیه باشد. بررسی این موضوع در اندیشه علمای دیوبند، به عنوان یک مکتب فکری و مذهبی مهم و تاثیرگذار اهل سنت در دوران معاصر، بیانگر آن است که آنان نیز همانند سایر اهل سنت و دیگر مسلمانان، اصل ظهور منجی را مسلم و روایات وارده در این مورد را متواتر و قطعی می دانند. هم چنان که در بیان وقایع آخرالزمان و حوادث عصر ظهور معمولا همانند سایر مسلمانان می اندیشند. هرچند به خاطر وجود روایات مختلف در متون حدیثی اهل سنت، بسیاری از آنان در تعیین مصداق و بیان ویژگی های منجی موعود اختلاف نظر دارند. در این نوشتار، سعی می شود با استفاده از منابع اصلی دیوبندیان، دیدگاه علمای دیوبندیه درباره این موضوع بررسی و ارزیابی گردد.

نوشتار حاضر با هدف تبیین مولفه های صلح در عصرحکومت جهانی امام مهدی در تفاسیر فریقین نگارش یافته است. بحث آینده جهان و وضعیت جوامع و امم، محور مهمی است که بسامد آن در منابع مکتوب ادیان الهی و مذاهب اسلامی، قابل توجه است و نابه سامانی بشر در مدیریت تعاملات و حذف جنگ و بی عدالتی، آینده گرایی را افزون از باور مکتوب، به نیاز کنونی مبدل ساخته است. تحقق آینده ای روشن به نور الهی، رسالت آخرین خلیفه الهی است و با مولفه هایی چون خصائص و سجایای فردی؛ صلح طلبی جوامع و صلح پذیری امت ها و نیز مسیر تکاملی طبیعت و هستی محقق می شود. روش تحلیل محتوا در پژوهش حاضر به کار گرفته شده و داده های مطالعاتی براساس جامعه آماری منابع تفسیری شیعه و اهل سنت به شیوه کدگذاری استخراج و تحلیل شده اند. علیرغم پیشینه عامی که در خصوص آینده جهان و ویژگی های حکومت جهانی یافت شد، اثری که تحقق صلح مهدوی را با رویکرد تفسیری فریقین تبیین نماید یافت نشد.

در مورد آینده جهان و سرنوشت بشریت، تا کنون سخن بسیار گفته شده و نظریات مختلفی ارائه گردیده است؛ اندیشه منجی الهی در همه ادیان و مذاهب اسلامی و غیراسلامی وجود دارد؛ دکترین مهدویت (که برگرفته از احادیث نبویو اهل بیت است) امری است که از صدر اسلام تاکنون مورد توجه اندیشمندان و متفکران جهان قرار داشته و دارد.
آن چه در این مقاله مورد تحقیق و بررسی است، زمینه های این اندیشه در آیات قرآن کریم می باشد که تحت عنوان «قرآن و آینده جهان» آیات قرآنی که مستقیم یا غیرمستقیم به آینده جهان پرداخته و آن را ترسیم می نماید، در پنج عنوان مورد بررسی قرار می گیرد: 1. پیروزی حق بر باطل 2. پیروزی افراد جبهه حق بر جبهه باطل 3. پیروزی دین حق 4. گستره زمانی و قلمرو مکانی پیروزی حق 5. رهبری جبهه حق (حضرت مهدی).

در آیه 5 سوره قصص از این اراده خدا سخن به میان آورده که مستضعفان را وارث حکومت در زمین و پیشوایان مردم قرار دهد. مفسران فریقین درباره مقصود از مستضعفان و پیشوایان اختلاف نظر دارند. در این مقاله به روش تحلیلی این آیه در سه محور، بررسی و ضمن نگاهی تاریخی به دیدگاه های صحابه و تابعان و مفسران اهل تسنن و شیعه و روایات اهل بیت، دیدگاه های مفسران به روش تطبیقی ارزیابی شده است. سپس با تکیه بر دیدگاهی که معنای ظاهری قصص قرآن در ارتباط با امت های پیشین را تنزیل قرآن، و اغراض قصه های قرآن که در ارتباط با امت پیامبر خاتم تحقق می یابد را تاویل آن ها می داند، نتیجه گرفته شده که تحقق حکومت بنی اسرائیل بر مصر و فلسطین و زوال حکومت فرعونیان، که در تفاسیر تابعان و اهل تسنن به عنوان تفسیر آیه 5 قصص بیان شده، تنزیل آیه، و ظهور و پیروزی دین اسلام به دست پیامبر خاتم و حفظ و گسترش آن به دست امامان معصوم و تحقق کامل آن در سراسر عالم، در حکومت جهانی حضرت مهدی که غرض آیه یاد شده است، معنای تاویلی آیه شریفه می باشد، و بدین ترتیب دیدگاه مفسران تابعی و مفسران اهل تسنن از یک سو و دیدگاه مفسران شیعه از سوی دیگر به یکدیگر نزدیک شده است.

گفتمان مهدویت باوری یا همان منجی گرایی اندیشه ای است که پیروان سه گانه ابراهیمی و بخش چشم گیری از سایر ملل بدان ایمان داشته و دارند. در فضای سیاسی امروز بررسی اندیشه مهدویت در فرقه زیدیه به ویژه زیدیه متقدم به عنوان یکی از فرق شیعه می تواند به بازنمایی اشتراکات فکری و نزدیک کردن دیدگاه های شیعه زیدیه به شیعه امامیه یاری رساند و بسترهای تعامل و نزدیک کردن افق های فکری را فراهم سازد. به نظر می رسد این مسئله از طربق مطالعه تفاسیر متقدم زیدیه به عنوان اصلی ترین متون زیدیه امکان پذیر و نیز متقن تر است، لذا این پژوهش به بررسی اندیشه مهدویت در امامیه و مقایسه آن با گفتمان مهدویت در زیدیه با محوریت تفاسیر می پردازد. مطالعه تفاسیر امامیه و زیدیه و نیز مراجعه به منابع زیدیه نشان می دهد اعتقاد به منجی که روزی خروج خواهد کرد، ظالمان را از بین برده و عدل و داد را در جهان حاکم خواهد کرد، از اشتراکات فکری امامیه و زیدیه و تفاوت در اصل معنای امام، فقدان طرح مسئله غیبت و امام غائب، اعتقاد به مهدویت نوعی و نه شخصی و اعتقاد به مهدی ها در دوران های مختلف حکومت زیدیه از مختصات زیدیه متقدم است و بخشی از این باورها در متون تفسیری آنان انعکاس یافته است.

اندیشه مهدویت به علت ایجاد انگیزه در جهت تلاش برای تغییر وضع موجود، از سوی گروه های مختلف مسلمانان؛ اعم از شیعه و اهل سنت، در طول تاریخ مورد بهره برداری قرار گرفته است. جریان جهیمان العتیبی در عربستان و گروه داعش از اندیشه مهدویت در جهت پیروزی استفاده کردند. به نظر می رسد که گروه داعش با الهام از از جریان العتیبی و همچنین آسیب شناسی و فهم علت عدم پیروزی آنان، تشکیل شد.
هدف نوشتار بازشناسی واگرایی و همگرایی دو گروه در بهره گیری از اندیشه مهدویت است.
روش تحقیق، مقایسه ای و تحلیلی است.
با مطالعه جریان العتیبی واضح است که این جریان در پی کسب قدرت نبود و در جهت نهادینه کردن احکام دینی تلاش کرد؛ اما به علت عدم برنامه ریزی دقیق، در همان آغاز حرکت شکست خورد. به نظر می رسد غرب با بررسی حرکت های نجات بخش از جمله جریان جهیمان العتیبی، با فهم نیروی محرک قوی اندیشه مهدویت، تلاش کرد داعش را با همین تئوری وارد صحنه کند و چهره اندیشه مهدویت را در بین مردم دنیا، چهره ای خشن و در صورت عدم پیروزی، ناکارآمد جلوه دهد.

علائم ظهور، به دو دسته حتمی و غیرحتمی، تقسیم شده و از جمله علائم غیرحتمی، فراوانی زلزله ها و خسف قبل از ظهور است. هرچند در منابع فریقین، از «کثرت زلزله» قبل از ظهور، سخن به میان آمده است؛ لکن در منابع شیعه، بیشتر از واژه «خسف» برای حوادث و بلایای طبیعی، نام برده شده و تنها با ذکر کلیات به وقوع «خسف در مشرق»، «خسف در مغرب» و «خسف در جزیره العرب» تاکید شده است، و از مکان های دقیق «زلزله»، سخنی به میان نیامده است. در برخی منابع اهل سنت، مکان های وقوع زلزله (همچون اهواز، بغداد، بصره، مصر) نیز نام برده شده است ولی مضمون این احادیث در کتب معتبر شیعی، وجود ندارد؛ بنابراین، به محتوای آنها به قطع و یقین، نمی‏توان اعتماد نمود. بلکه آن چه یقینی و اطمینان آور است، تنها وقوع خسف و زلزله های فراوان قبل از ظهور می‏باشد.
تنها در یک حدیث در کتاب الغیبه نعمانی به نقل از «کعب الاحبار»، به خراب و تخریب «الزوراء» (منطقه ری، تهران) در ایران نیز اشاره شده است. البته در این حدیث به نقل از کعب الاحبار در کتاب الغیبه نعمانی، دو ادعا مطرح شده است: اولا این که، قبل از ظهور، منطقه ری در ایران، دچار خرابی و تخریب خواهد شد، ثانیا، الزوراء نامی مشترک برای ری (تهران) و بغداد می‏باشد. در این نوشتار، هر دو مدعا، نقد و بررسی خواهد شد.
و در پایان، مختار این نوشتار، بنابر دیدگاه مشهور کتب لغت و جغرافیا، انطباق الزوراء بر بغداد، می‏باشد. مضاف بر این که، در هیچ کتاب معتبر حدیثی شیعه و اهل سنت، درباره زلزله تهران قبل از ظهور، گزاره یقینی وجود ندارد و آن چه به عنوان مستند زلزله تهران مانند حدیث «دار الفاسقین» در کتاب مختصر البصائر، حدیث «خراب الری» در کتاب الغیبه نعمانی و حدیث «انطباق الزوراء بر تهران» در کتاب الکافی کلینی، ذکر می‏شود، هیچ کدام سند و دلالت تام و اطمینان آور ندارد.

از مباحث مهم در بحث مهدویت بحث پیرامون ویژگی های شخصی امام مهدی است این بحث در روایات اسلامی به ویژه در منابع شیعه و اهل سنت بسیار مورد توجه قرار گرفته است در این نوشتار سعی در این است که ویژگی های امام مهدی که در روایات معتبر و مشترک فریقین بیان شده است، بررسی شود روش تحقیق، تفکیک روایات معتبر از غیر معتبر است تا شیوه پژوهش، علمی و منطقی باشدبرخی از این ویژگی ها عبارتند از مهدی موعود فرزند پیامبر و حضرت فاطمه همنام پیامبر، کشیده بینی و بلند پیشانی.