فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 27 (زمستان 1397)

با ورود به دوره غیبت، تالیفات درباره مهدویت شکل متفاوتی به خود گرفت. از جمله غیبت نویسان در دوره غیبت صغری و ابتدای غیبت کبری، نعمانی، شیخ صدوق و شیخ طوسی هستند. به رغم محور اشتراک در هر سه اثر که حدیثی بودن آن هاست تفاوت هایی در شیوه نگارش موجود است. نگاه کلی به این سه اثر بیان کننده حقایقی از سیر تحول و باروری اندیشه مهدویت است که به شدت متاثر از فضای موجود و جو حاکم بر هر دوره می باشد. به نظر می رسد ماهیت بحث در هر یک از سه کتاب یک روند تدریجی از نقلی صرف به کلام نقلی، جدلی و کلام عقلی را سپری کرده است. در این مقاله که به صورت کتابخانه ای و تحلیل محتوا صورت گرفته، علاوه بر بررسی روش شناسانه هریک از آثار، مقایسه تطبیقی میان این سه روش نیز مورد توجه قرار گرفته است. سه روش متفاوت در این آثار ارائه شده است به طوری که براساس این روش ها می توان گفت نعمانی حافظ اندیشه براساس نقل صرف، صدوق مبین اندیشه به لحاظ بازخوانی دوباره متون و نقل تاریخی و روایی و طوسی مدافع آن به صورت گفتگوی انتقادی براساس استدلال، خود را نشان داده اند. از این میان میزان اقناع بخشی کتاب صدوق به این جهت که از تمام شیوه های موجود نقلی، تاریخی و استدلال کلامی در کنار یکدیگر بهره گرفته است در صدر قرار می گیرد.

بدون شک مسئله ظهور منجی موعود در آخرالزمان یکی از موضوعات کلیدی و در عین حال جذابی است که به طور عام تمام ادیان و به طور خاص ادیان ابراهیمی را با خود درگیر نموده است. در این بین تعیین زمان ظهور یا همان توقیت در میان پیروان این ادیان آسمانی حساسیت فوق العاده ای داشته و بعضا آسیب هایی را بر ساحت دین وارد نموده است. این در حالی است که تبیین دقیق از وضعیت عصر ظهور می تواند این توقیت های ناصواب را پیش از ورود در سطوح مختلف جوامع دینی از بین برده و زمینه انتظار سالم برای ظهور حقیقی را فراهم آورد. این تحقیق در صدد است تا با بررسی کلیسای ادونتیست _ فرقه ای که براساس همین توقیت های ناصواب در مسیحیت به وجود آمده و هم چنان به حیات خود ادامه می دهد _ به آسیب شناسی توقیت پرداخته، و در ضمن آن بر ضرورت تبیین عصر ظهور و عدم تعیین زمان وقوع آن تاکید کند.

قرآن کریم به عنوان سند بین الملل اسلامی، مورد توجه و استناد همه فرق اسلامی است و مهدویت که اعتقاد مشترک مذاهب اسلامی است نه تنها در روایات مشترک فریقین که ریشه در آیات متعدد قرآن دارد؛ زیرا قرآن کریم خود را به عنوان gتبیانا لکل شی‏ءf (نحل: 89) معرفی کرده است یعنی همه آن چه در مسیر هدایت مورد نیاز بشر است در این کتاب آسمانی بیان شده است البته در این که این بیان الهی در چه قالب و شکلی آمده است، باید تامل کرد؛ زیرا روشن است که بسیاری از معارف الهی در ظاهر الفاظ و عبارات قرآنی نیامده است و ناگزیر باید در مکانیزم دیگری هم چون تبیین در قالب اهداف بعثت انبیاء و غایت خلقت انسان، آن را جست وجو کرد؛ چنان که بحث مهدویت و آینده جهان در همین فرآیند بیان شده و با این رویکرد، بسیاری از آیات منعکس کننده مهدویت است و بدون آن نمی توان تحقق بیرونی آن دسته از آیات را انتظار داشت؛ امری که روایات فراوان و گفتار مفسران شیعه و سنی شاهد بر آن است. در این مقاله چگونگی طرح مهدویت و آینده جهان در قرآن کریم، مورد کنکاش قرار گرفته داست.

به باور شیعه با ظهور امام زمان و با تشکیل حکومت جهانی دین اسلام، دین جهانی خواهد شد و بر سرتاسر جهان حاکمیت پیدا خواهد نمود. دلیل بر این مطلب روایاتی است که درباره عصر ظهور و جهانی شدن دین اسلام وارد شده اند. آن چه که در این زمینه مهم است این که آیا پیروان ادیان ابراهیمی همه مسلمان خواهند شد؟ و یا ادیانی چون یهودیت و مسیحیت دیگر وجود نخواهند داشت؟ و چهره غالب جهان را؛ اسلام فراخواهد گرفت و ادیان دیگر با پیروان اقلیت تا قیامت وجود خواهند داشت؟
برای تبیین این مطلب با مراجعه به قرآن کریم به آیاتی برمی خوریم که از ظاهر آنها استفاده می شود ادیان مانند یهودیت و مسیحیت تا قیامت باقی خواهند بود، زیرا از تعابیر قرآنی چون وجود عداوت، بغض و کینه بین یهودیت و مسیحیت تا روز قیامت را می توان، برداشت کرد. گرچه در ذیل این دسته از آیات، روایاتی که دقیقا بیانگر مفهومإلی‏ یوم القیامه باشد، وجود ندارد! اما نکته مهم این است اگر منظور از قیامت کبری باشد لازمه اش این است که ادیان در عصر ظهور وجود دارند. در این صورت با مهدویت مرتبط می شود. در عین حال از سوی مفسران در این زمینه اقوالی نقل شده است. برخی براین باورند مراد ازإلی‏ یوم القیامه، قیامت کبری است؛ در نتیجه عداوت و بغض بین پیروان دین یهود و نصاری تا قیامت وجود دارد و این حاکی از وجود این ادیان در حکومت جهانی است و برخی دیگر معتقدند واژه إلی‏ یوم القیامه در معنای مجازی به کار رفته و در حقیقت به معنای وجود عداوت و بغضا در مدت زمان طولانی است عده دیگر هم در معنای عداوت و بغضا قائل به بغض درونی شدند و قیامت را قیامت کبری معنا نموده اند.
تبیین واژهإلی‏ یوم القیامه و ارتباط آن با عصر ظهور و حکومت جهانی امام مهدی از مهم ترین نوآوری های تحقیق پیش رو است.

معرفی حضرت مهدی؟عج؟ این آخرین ذخیره آل رسول6 به عنوان خلیفه و ولی خدا و آخرین امام معصوم، هم چنین بیان مسئولیت های این امام بزرگوار و بیان گستردگی قیام ایشان در جو خفقان عصر اموی امری ناممکن بود، لذا امام سجاد(ع) از طریق دعا و پیوند آن با قرآن این رسالت را به خوبی به گوش مخاطبین تاریخ بشریت رساند. اندیشه مهدویت در میراث حدیثی امام سجاد7 از رهگذر پیوند تعابیر با قرآن، دورنمایی از حکومت مهدوی را ترسیم می نماید. رویکرد بینامتنی، روش مطالعاتی نوینی در خوانش متون و تحلیل شبکه معنایی آن به شمار می آید. در این تحقیق به منظور تفسیر و تبیین این موضوع مهم از رویکرد بینامتنی ساختاری و مضمونی استفاده شده است. یافتن میزان اثرگذاری قرآن کریم بر کلام امام سجاد7 با محوریت اندیشه مهدویت، هدفی است که از رهگذر این پژوهش دنبال می شود. با تامل در خوانش دو متن صحیفه سجادیه و قرآن کریم، بیشترین فراوانی به رابطه بینامتنی مضمونی اختصاص می یابد.

یکی از مباحث مهم مهدویت پژوهی بحث اسلامی بودن اندیشه مهدویت است که در برابر آن، انکار اسلامی بودن و ادعای وارداتی بودن این اندیشه از ادیان مجوسیت، یهودیت و مسیحیت مطرح است؛ ادعایی که از جانب برخی از مخالفین مهدویت در اهل سنت بیان شده و با دست آویز قرار دادن آن به دنبال تضعیف اندیشه مهدویت برآمده اند. نوشتار پیش رو در پی آن است که اولا نظریات منکران اصالت اسلامی اندیشه مهدویت را جمع آوری و دسته بندی نماید؛ ثانیا نظریات مخالفین را در قالب ادعاهای سه گانه وارداتی بودن از مجوسیت، وارداتی بودن از یهودیت و وارداتی بودن از مسیحیت تنظیم و تحلیل نماید؛ ثالثا با استناد به نظریات و دیدگاه های علمای اهل سنت ادعاهای آنها را پاسخ داده و رد نماید؛ رابعا با استناد به آیات قرآنی و روایات نبوی اسلامی بودن مهدویت را مستند و مبرهن نماید. شایان ذکر است که علمای اهل سنت در برابر فرضیه عدم اصالت اندیشه مهدویت در اسلام ایستادگی کرده و با مردود اعلان کردن این فرضیه به اصیل بودن و اسلامی بودن آن نظر داده اند که جهت توجیه این نگرش می توان به نظریات تفسیری علمای اهل سنت در ذیل آیات مهدوی و نیز به مجموعه روایات نبوی موجود در منابع اهل سنت که با تعدد منابع روایی روبرو شده، استناد ورزید و همچنین به ادعای تواتر روایی مهدویت و اعتقادی بودن آن از ناحیه علمای اهل سنت و نیز اهتمام ورزی ویژه آنها درخصوص توجیه مهدویت، تمسک جسته و اسلامی بودن اندیشه مهدویت را تحلیل و توجیه نمود.

پیامبر اکرم؟ص؟ شناخت امام را همواره از مهم ترین و بارزترین نشانه های ایمان و فقدان آن را هم ردیف کفر می دانستند، لذا بیان نشانه های درست امام زمان؟عج؟ را وجه همت خود قرار داده از آغازین ایام تثبیت حکومت محمدی؟ص؟ بر آن تاکید ورزیدند، به طوری که جمع قابل توجهی از علمای اهل سنت به احادیث «مهدی» اذعان و بر تواتر آنها اعتراف نموده اند. در مقابل عده کمی از کج اندیشان در مقابل روایات فراوان، به جعل، تحریف وتصحیف آنها پرداخته اند و گروهی هم به این روایات ساختگی اعتماد نموده، دیدگاه شیعه را_ به زعم خود_ تخطئه نمودند. مقاله حاضر به روش توصیفی_ اسنادی با رویکردی تحلیلی بر آن است تا با بررسی روایات رسیده از طریق ابن مسعود وابوالطفیل، بررسی رجالی راویان حدیث «اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی» و تحلیل گونه های مختلف حدیثی، نشان دهد که: این حدیث در مصادر معتبر اهل سنت (حدود25منبع) بدون زیادت و تنها به صورت «اسمه اسمی» نقل شده است و با احادیث بسیار دیگری که مهدی را فرزند امام حسن عسکری(ع) می داند مغایرت ندارد. مطابق گزارش تاریخی اهل سنت عبدالله منصور با دیدن این روایات نام فرزند خود را مهدی گذاشت. وی و یارانش کوشیدند با افزودن اضافه «و اسم ابیه اسم ابی» به روایات پیامبر؟ص؟، قیام خود را چون حادثه ای از پیش تایید شده و از زبان رسول خدا؟ص؟ تلقی کنند. در بحث سندی نیز مشخص می شود که این گونه احادیث دارای سند صحیحی نبوده و برخی محققین اهل سنت نیز به این امر و زیادت غیرمعقول «واسم ابیه اسم ابی» اذعان نموده اند.

خداوند در آیه استخلاف (نور: 55) به مومنان شایسته کردار، چهار وعده داده است: صاحب حکومت جهانی می‏شوند؛ دین پسندیده خود را برای آنان استوار می سازد؛ نگرانی‏هایشان را تبدیل به آرامش؛ و توحید خالص را برایشان امکان پذیر می کند. برخی مفسران مقصود آیه را یا افرادی هم چون آدم، داود، سلیمان و بنی اسرائیل یا گروهی از اقوام مومن و صالح که بر زمین حکومت کرده اند، می دانند. برخی از مفسران نیز وعده الهی در مورد خلافت را مخصوص صحابه پیامبر"ص"، برخی اشاره به همه مسلمانان مومن و شایسته کردار و برخی اشاره به حکومت جهانی امام‏مهدی"عج" دانسته اند که مصداق کامل آن در زمان حضرت تحقق یافته و هدف نهایی آن، توحید خالص، نیل به آرامش و استقرار آئین حق در جامعه و تکامل و رشد عالم است. مصداق اتم آیه در احادیث اهل بیت: با در نظر گرفتن قرائن، مهدی آل محمد"عج" است. زیدیان هم به رغم آن که در مسئله توحید، تشبیه و... قائل به تاویل اند، در تطبیق آیه توضیح وافی نداده و آن را منحصر در مورد نزول و صدر اسلام دانسته اند.

بحث از جامعه آرمانی بشر، قدمتی دیرینه دارد و دست یابی به جامعه ای عاری از هرگونه ظلم و ستم و ناعدالتی، همواره آرمان و آرزوی دیرینه بشر بوده است. این جامعه آرمانی، در آموزه های ادیان الهی، جامعه آخر زمان و موعود است که از آن به آرمان شهر بشر تعبیر شده است. دین مبین اسلام، به عنوان کامل ترین دین که در بعد اجتماعی به آن جامعه آرمانی و آرمان شهر مورد انتظار ختم خواهد شد، در آموزه های خود مبانی انسان شناسی آن را مشخص نموده است. از این رو مسئله این مقاله آن است که مبانی انسان شناسانه آرمان شهر مهدوی در آموزه های قرآن کریم کدام اند؟ از دیدگاه قرآن کریم، از جمله مهم ترین مبانی انسان شناسی آرمان شهر مهدوی عبارتند از «معرفت و شهود به عنوان فلسفه وجودی حیات اجتماعی»، «دو ساحتی بودن حقیقت جامعه»، «تعقل و تکامل عقول و خردمندی اجتماعی»، «وجود تفاوت های فردی و اجتماعی »، «کرامت انسانی و حقوق بشر» و « اراده، اختیار و آزادی انسان».