فصلنامه پژوهش های مهدوی
پیاپی 5 (تابستان 1392)

امامت، نهادی الهی است که تدبیر امور جامعه را با اتصال به منبع اصلی هدایت بر عهده دارد. کسب معرفت و فهم مصالح و مفاسد دین و دنیا، مسئله مهمی است که وجود حجت الهی در جامعه را ضروری می سازد. از سوی دیگر، نیاز و همراهی همیشگی بشر با عنصر هدایت، پرسش از وجود راهنما را تقویت می کند. نقش نهاد امامت در کنترل لغزش ها و انحراف ها کارکرد مهم دیگری است که روابط میان مومنان را تنظیم کرده و عقاید آنان و دین خدا را در میان مردم راهبری می کند. این نوشتار، به بررسی وجود و تاثیر کارکردهای نهاد امامت در جامعه پرداخته است.

از جمله آسیب های جدی جامعه مهدوی، تعیین وقت برای ظهور حضرت مهدی است. در منابع مهدوی روایات متعددی درباره نکوهش تعیین وقت برای زمان ظهور امام مهدی وجود دارد. به رغم این روایات و لحن شدید آن ها، برخی از توقیت ها در منابع یافت می شود. در مقاله حاضر، پس از مفهوم شناسی توقیت، آثار مخطوط مرتبط با این موضوع مورد توصیف قرار گرفته و گزارشی از تعیین کنندگان وقت ظهور و تاریخ های بیان شده تهیه شده است. در میان این وقت گزاران، اشخاصی چون محیی الدین عربی، صدرالدین قونوی، خواجه نصیر طوسی، شاه نعمت الله ولی، علامه مجلسی، ابن حجر هیتمی، جلال الدین سیوطی و... دیده می شوند. از آثار مهم در گزارش این توقیت ها می توان به جواهر القوانین اشاره کرد و چندین کتاب از جهان معاصر عرب نیز گزارش شده است. بخشی از نوشتار نیز به مستندات توقیت کنندگان (احادیث، علوم غریبه، کشف و شهود و اشعار) اختصاص دارد. حدیث ابولبید از امام باقر از مهم ترین دستاویزهای موقتین در میان شیعیان و احادیث مربوط به پایان جهان و هزاره گرایانه بن مایه توقیت ها در بین برخی از اهل سنت است. بخش دیگری از این نوشتار نیز به انگیزه توقیت کنندگان و مواجهه بزرگان با توقیت ها اختصاص دارد. از آن جا که مستندات تعیین کنندگان زمان ظهور، متقن و یقین آور نیستند، نمی توان به توقیت ها اعتماد کرد. در این میان نباید از آثار مخرب توقیت در دین گریزی و القای ناامیدی و تخریب اندیشه والای مهدویت غافل بود.

در روایات تفسیری، واژه «بقیه الله » در آیه مهدوی بقیه الله خیر لکم إن کنتم مومنین بر امام زمان و در برخی از روایات بر مطلق امام معصوم تطبیق داده شده است. این تفسیر و تطبیق در ابتدا با توجه به سیاق آیات در سوره هود، نامفهوم است، اما با اندکی دقت در آیه و روایات تفسیری آن و معنای لغوی «بقیه»، این تفسیر و تطبیق کاملا صحیح به نظر می رسد و پس از دقت و تامل، درستی این تفسیر روایی چنان جلوه می کند که حتی معنای عام «بقیه الله » که یک مصداق آن امام است را به فراموشی می سپارد و گویا واژه «بقیه الله » را درباره امام معصوم یا شخص حضرت مهدی مطرح می کند.

امروزه حضور زنان در میدان بزرگی به نام جامعه، از جمله مهم ترین موضوع های مورد توجه و اولویت بخش در بسیاری از گزینش ها و انتخاب ها در مسیر زندگی آنان به شمار می رود. در فرهنگ اصیل مهدوی نیز توجه به بعد اجتماعی زنان نه تنها مورد توجه است، بلکه برای این پدیده، با نگاه به آرمان های فرد و جامعه در عصر غیبت که از آن به آمادگی و زمینه سازی برای ظهور مهدی موعود تلقی می شود، تعریف، ضوابط و چارچوب خاصی به لحاظ روح تعالیم اسلامی در نظر گرفته شده است تا تربیت اجتماعی زن بر آن اساس صورت گیرد.
این نوشتار، ماهیت و چشم انداز تربیت اجتماعی زن از منظر این فرهنگ متعالی را با تکیه بر آموزه های مهدوی و به صورت توصیفی _ تحلیلی بررسی می کند.

یکی از نویسندگان وهابی معاصر در کتابی با عنوان اصول مذهب الشیعه الامامیه؛ عرض و نقد _ که در سال های اخیر نوشته شده و در محافل وهابیت شان والایی یافته _ کوشیده است همه باورهای شیعه و از جمله اندیشه مهدویت را به نقد بکشد. مقاله پیش رو تلاشی برای پاسخ گویی به برخی از شبهاتی است که نویسنده یادشده درباره نهاد وکالت مطرح کرده است. وی مدعی شده است در آغاز پی ریزی این نهاد، ریاست آن بر عهده یک زن _ مادر امام حسن عسکری _ بود و همو اولین شخصی بود که به عنوان نایب امام مهدی رهبری شیعیان را بر عهده گرفت. سپس شیوخ شیعه به دلیل انکار تولد فرزندی برای امام حسن عسکری از سوی بیت آن امام، مجبور شدند نیابت را از بیت امام حسن عسکری خارج کنند و آن را به عثمان بن سعید بسپارند. در ادامه نویسنده یادشده مدعی شده است نایبان امام غایب، خود را معصوم می پنداشتند و برای خود حق تشریع قائل بودند، در حالی که چنین اعتقادی شرک است.
پاسخ ادعاهای مذکور این است که با مراجعه به همان منابعی که نویسنده مورد نظر به آن ها استناد کرده روشن می شود که به هیچ عنوان رهبری شیعه بر عهده مادر امام حسن عسکری نبوده است و او تنها در برهه ای از زمان در شهر مدینه، وکیل امام مهدی بوده است و در همان زمان، نیابت مطلق امام مهدی بر عهده عثمان بن سعید _ نخستین نایب خاص امام عصر _ بوده است.
از آن چه گفته شد درمی یابیم که ادعای دوم نویسنده مورد نظر نیز باطل است؛ چرا که اساسا مادر امام حسن هیچ گاه نایب امام زمان نبود تا بزرگان شیعه به سبب بروز مشکلات مجبور به انتقال قدرت به خارج از بیت امام حسن شوند و در نهایت با مراجعه به روایات اهل بیت و سخنان اندیشه وران شیعه، روشن می شود که حق تشریعی _ که قفاری به شیعه نسبت داده است _ طبق نظر شیعه نیز باطل و ناپذیرفتنی است.

چندی است مباحث مربوط به سیاست گذاری فرهنگی در نهادهای فرهنگی کشور و تلاش برای تدوین منشورهای مربوط به توسعه فرهنگ اسلامی، بیش از پیش مطرح است. مسئله اساسی در تدوین این سیاست ها، بهره گیری از الگوهای جامع و مطمئن فرهنگی است. بی شک تمسک به سیره اهل بیت، به ویژه بهره مندی از شیوه ها و راهبردهای حضرت مهدی در ارتقای فرهنگی جامعه پس از ظهور، برای دوران انتظار راهگشاست؛ چرا که می توان با الگوگیری از راهبردهای فرهنگی معصومین، از آن برای تقویت فرهنگ جامعه منتظر، بهره برد.
این نوشتار با روش توصیفی و با رویکرد تلفیقی مباحث سیاست گذاری و روایات ارائه شده است. بدین منظور با تکیه بر روایات و با نگاهی راهبردی و آینده پژوهانه، چشم انداز جامعه پس از ظهور، ماموریت های رهبر و کارگزاران در حکومت مهدوی و راهبردهای به کار رفته به منظور تعالی فرهنگی جامعه پس از ظهور ترسیم شده تا بتوان با توجه به مقتضیات زمانه در سیاست گذاری های فرهنگی جامعه امروز از آن ها استفاده کرد.