نشریه پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
پیاپی 11 (بهار و تابستان 1395)

واکه ها در بافت همخوانی به لحاظ صوت شناختی از دو جزء اصلی هدف (بسامد ثابت سازه ها) و گذر سازه ای (تغییر بسامد سازه ها) تشکیل می شوند که به ترتیب نماینده وضعیت ثابت مجرای گفتار در تولید واکه و تغییر وضعیت آن در حرکت از/ به همخوان هستند. این دو جزء در واکه های ساده و مرکب دیده می شوند، اما واکه های مرکب پیچیدگی درونی بیشتری دارند و بر اساس الگوی تغییرات بسامدی سازه ها به انواعی تقسیم می شوند. هدف پژوهش حاضر مشخص کردن اجزاء تشکیل دهنده واکه های مرکب و تقسیم بندی آنها بر اساس این اجزاء بود. بدین منظور، واکه های مرکب زبان فارسی در هجای باز تکیه بر در گفتار 14 زن و مرد فارسی زبان به شیوه لهیسته و پیترسون (1961) بررسی شدند. نتایج نشان داد که می توان واکه های مرکب فارسی را بر اساس تغییرات بسامدی سازه ها به دو گروه تک هدفه و دو هدفه تقسیم کرد. تنها این گروه آخر را می توان واکه دوگانه نامید.

مقاله حاضر به هدف معرفی تمایز ساخت های همپایه طبیعی و تصادفی به بررسی همپایگی در گروه های اسمی با حرف واو آشکار یا محذوف در زبان فارسی پرداخته است. همان گونه که مشاهده شد در نوع همپایگی طبیعی چون «زن و شوهر»، «پدر مادر» همپایه های متعلق به یک سطح سلسله مراتبی معنا که دارای روابط معنایی مختلف نسبت به همند، به سبب عادت و عرف اغلب در کنارهم قرار می گیرند و یک کل مفهومی را می سازند، ولی در همپایگی تصادفی چون «مرد و کیف» هیچ گونه پیش فرضی در باهم آیی هم پایه ها در کنارهم و همچنین ترتیب آنها وجود ندارد. همچنین ضمن مشاهده امکان غالب حذف حرف عطف در همپایه های طبیعی مشاهده شد که در این نوع همپایه هیچ شکست آهنگی وجود ندارد، ولی در همپایه های تصادفی با واو محذوف، همپایه ها با شکست آهنگ یا مکث از یکدیگر جدا می شوند. همچنین نشان داده شد که می توان قائل به قرارگیری ساخت های همپایه تصادفی، طبیعی و ترکیب برروی یک طیف بود.

در این مقاله ابتدا به بررسی ویژگی های نحوی و معنایی تناوب مکانی در فارسی خواهیم پرداخت. سپس با بررسی و تحلیل تناوب مکانی در چارچوب دستور ساختمند و رویکرد کاربرد- بنیاد نشان خواهیم داد در چارچوب این رویکرد و با توجه بیشتر به معنای فعلی و نقش ساخت ها می توان تحلیل مناسب تری از تناوب مکانی و فعل های تناوبی در فارسی ارائه کرد. تناوب مکانی بر اساس این رویکرد حاصل کانونی شدن بخشی از صحنه توصیفی توسط فعل می باشد. گونه انتقالی- مفعول با چارچوب معنایی تغییرمکان و گونه مکان- مفعول با چارچوب معنایی پوشاندن/ پرکردن مرتبط است. هر یک از چارچوب های معنایی با ساخت نحوی متفاوتی مرتبط است که این ارتباط به شکل یک ساخت فعلی یا طبقه فعلی نشان داده می شود. از آنجا که ساخت ها کل عبارات زبانی را تایید می کنند؛ نقش موضوع های معنایی در تناوبی بودن فعل ها بر اساس رویکرد کاربرد- بنیاد تبیین می شود.

مجاز ابتدا به عنوان ابزاری در آفرینش آثار ادبی و پس از آن به مثابه یکی از مختصات زبان خودکار در قالب رویکردهای متعدد مورد مطالعه قرار گرفته است. این فرایند را برخلاف تعریف سنتی اش، نمی توان کاربرد واژه ای در معنی غیر اصلی اش یا در معنی واژه ای دیگر دانست. نگارنده نوشته حاضر می کوشد به کمک نمونه هایی از زبان خودکار فارسی نشان دهد که آنچه تحت عنوان «مجاز» بر حسب سنت و به ویژه در قالب معنی شناسی واژگانی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد، گونه ای از کاربرد فرایند «کاهش» است که اتفاقا موارد بسیار گسترده تری را دربرمی گیرد و آنچه تاکنون تحت عنوان مجاز مطرح شده است، تنها بخشی از عملکرد این فرایند را می نمایاند. ما اساسا چیزی به نام مجاز در قالب سنتی اش نداریم؛ به عبارت دیگر، نمی توانیم به وجود مجاز همزمانی قایل باشیم.

حرکت از ابتدائی ترین و بنیادی ترین تجربیات ما در زندگی قلمداد می گردد. این مقوله شناختی دریچه مهمی برای بررسی شناخت بشر و زبان برای زبان شناسان فراهم می آورد. در این جستار نحوه بازنمایی رویدادهای حرکتی فصل ششم رمان هابیت (1937) با عنوان «از چاله به چاه» و ترجمه فارسی آن (علیزاده، 1383) بررسی شده است. پرسش های پژوهش حاضر به قرار زیر است:1- مشکلاتی که در ترجمه رویدادهای حرکتی به ویژه اطلاعات مربوط به شیوه و مسیر حرکت وجود دارد کدامند؟
2- چه راهبردهایی برای برطرف نمودن این مشکلات اتخاذ شده است؟
تحلیل داده ها نشان می دهد که نویسنده متن مذکور و مترجم فارسی زبان هر یک در قالب متن اصلی و متن ترجمه از راهکارهای ترجمه و ابزارهای زبانی متفاوتی برای بیان رویدادهای حرکتی بهره جسته اند. بدین ترتیب، بر طبق نظریه «فکر کردن برای صحبت کردن» (اسلوبین، 1991؛ 1996الف و ب؛ 1997؛ 2000)، شیوه های متفاوت تفکر این دو سخنگوی انگلیسی زبان و فارسی زبان آشکار می گردد.

در مطالعه زبان ها و گویش ها، نام های جغرافیایی اهمیت خاصی دارند. زیرا این نام ها بخشی از میراث معنوی و فرهنگی اقوام و ملت ها محسوب می شوند و بی شک بررسی و مطالعه علمی آنها علاوه بر ارزش زبان شناسی، در شناخت هویت تاریخی آنها بسیار موثر است. علمی که به بررسی نام های جغرافیایی می پردازد، جاینام شناسی نام دارد. هدف این مقاله گردآوری، طبقه بندی و توصیف جاینام های تالشی در بخش اسالم شهرستان تالش است. بررسی انواع جاینام های اصلی، عناصر تشکیل دهنده جاینام ها و تحلیل ساخت واژه ای آنها از مسائلی است که در این تحقیق به آنها پرداخته ایم. برخی از جاینام های تالشی از نظر ساختمان بسیار متحول شده اند به طوری که تحلیل ساخت واژه ای و معنایی آنها جز از طریق قواعد ریشه شناسی و تحولات تاریخی زبان ها امکان پذیر نیست. این جاینام ها امروزه ساده به حساب می آیند. در ساخت برخی از جاینام های مشتق، به ویژه مرکب تالشی عناصری از زبان های فارسی، عربی و حتی ترکی را نیز می بینیم.

از آنجا که وزن شعر فارسی همانند شعر عربی بر اساس کمیت هجا استوار است، علمای عروض فارسی چنین پنداشته اند که در عروض فارسی مانند عروض عربی، ارکان عروضی باید بر اساس قواعد سبب و وتد تعیین و تنظیم شود. این تصور نادرست از آنجا ناشی شده است که علمای عروض فارسی کلمات بسیاری در زبان فارسی یافته اند که منطبق بر اسباب و اوتاد بوده است. در حالی که سبب و وتد در عروض عربی دلالت عروضی دارد و بسیاری از قواعد عربی مانند تعیین ارکان اصلی و فرعی، استخراج بحرها از دایره های عروضی، و رکن بندی وزن ها بر قواعد سبب و وتد استوار است. ولی در عروض فارسی سنتی اسباب و اوتاد جز نابسامانی و آشفتگی در پی نداشته است. دلیل این اشتباه آن است که عروضیان فارسی متوجه دلالت عروضی سبب و وتد نشده و آن را مقوله ای زبانی دانسته اند. عروض جدید پس از پی بردن به مفهوم هجا، با این باور که با وجود هجا دیگر نیازی به سبب و وتد نخواهد بود، آن را کنار گذاشت. اگرچه عروض جدید به درستی اقدام به این کار کرد ولی باید دانست که هجا و تقطیع هجایی نمی تواند جایگزین سبب و وتد باشد. بنابراین یکی از مهم ترین وظیفه ای را که سبب و وتد در عروض عربی به عهده دارد و آن سامان دادن به رکن بندی بحرهاست، در عروض فارسی نه هجا و تقطیع هجایی صرف، که تکرار یک رکن یا تناوب ارکان (بر اساس دایره نجفی) معیار رکن بندی وزن های مطبوع فارسی است که می تواند خلا به وجود آمده از حذف سبب و وتد را در عروض فارسی پر کند.

ساختار اطلاعی در تمام لایه هایی از نظام دستوری که معنا وجود دارد انعکاس می یابد. جملاتی که ترتیب سازه ای غالب در زبان فارسی ندارند و نشاندار محسوب می شوند از این دسته هستند. ترتیب بی نشان سازه ها از لحاظ وضعیت اطلاعی کهنه-نو است. اما در ساختارهایی با ترتیب سازه ای نشاندار وضعیت اطلاعی نیز می تواند نشاندار باشد. به بیان دیگر تقطیع جمله به مبتدا- خبر ممکن است با تقطیع اطلاعی نو - کهنه منطبق باشد. اما همیشه این طور نیست. نگارنده سعی دارد تا با اتکاء به داده های زبان فارسی که از متون نوشتاری ادبی، علمی، داستانی و روزنامه ای گردآوری شده است، نشان دهد که به کارگیری یک صورت خاص چه وضعیت اطلاعی را باز می نماید.

ترجمه شعر با تقویت شبهه ترجمه نا پذیری بنیادین کلام، بحث برانگیزترین نوع ترجمه در حوزه علم ترجمه شناسی است. شعر، ذاتا تجربه ای کاملا هنری و زیبا شناخت در عرصه ادبیات، بر روی کلام است که احساس خوشایند از یک «معنا» را با فرم و موسیقی ویژه می آفریند. در این تحقیق که بر روی ترجمه شعر نی نامه مولانا از فارسی به فرانسه صورت گرفته است، از همزادی زبان های شعر و موسیقی، جهت تکمیل مجموعه «معنا- وزن» در ترجمه شعر، با هدف پربار نمودن وزن شعر ترجمه شده و افزایش تاثیر وزنی آن بر مخاطب جدید، آنگاه که مجال ارائه شفاهی آن وجود دارد، کمک گرفته ایم. بنابرین با پیشنهاد دو مرحله ای کردن فرآیند ترجمه شعر به مرحله های ترجمه «بینا نشانه ای» و «میان نشانه ای»، ریزش های معنایی و کاستی های بنیادین ناشی از تفاوت سیستم های زبانی مبدا و مقصد را که در معنا و قالب شعر رخ می دهد، کاهش داده ایم. نهایتا نشان داده ایم چگونه این همراهی، تاثیر معنایی وزنی شعر ترجمه شده را بر مخاطب زبان مقصد، مشابه تاثیر معنایی وزنی شعر اولیه بر مخاطب زبان مبدا می نماید.

فرایند تضعیف آوایی نوعی کاهش انرژی به هنگام تولید آواهاست که اغلب در مورد همخوان ها و در محیط میان واکه ای یا پس واکه ای و یا در محیط پایان هجا و پایان واژه صورت می گیرد. اما، فرایند تقویت صورت معکوس این فرایند بوده و با افزایش انرژی و فشار هوا به هنگام تولید آواها همراه بوده و در آغاز هجا یا ابتدای واژه رخ می دهد. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل میزان کاربرد فرایند های یادشده در زبان فارسی می باشد. این پژوهش به شیوه ی استنادی و با بهره گیری از پیکره ای شامل 1459 بیت از آثار منظوم شاهنامه ی فردوسی، سی قصیده ی ناصرخسرو و بوستان سعدی و نیز نمونه هایی از واژه های متداول در دوره های میانه و معاصر صورت گرفته است. نتایج نشان دادند که الف) از قرن چهارم تا امروز، بسامد تقویت آوایی برخلاف تضعیف آوایی چندان چشمگیر نیست؛ ب) در دوره های میانه و معاصر، رخداد فرایند تضعیف و تقویت آوایی از بسامد فراوانی برخوردار است.

در این مقاله با استفاده از توصیف لازار (1985 و 2007) از اشعار پارتی و توصیف طبیب زاده (1382 و 1392) از اشعار فارسی عامیانه، اشعار عامیانه گونه همدانی را بررسی می کنیم. در بررسی این اشعار به دنبال پاسخگویی به این فرضیات هستیم: اولین فرضیه این که هجایی که تکیه وزنی یا ضرب آوا می گیرد و در پایان هر پایه می آید هجایی سنگین است. دومین فرضیه این است در صورتی هجایی که تکیه وزنی گرفته سنگین نبود، این هجا در پایان واژه قرار دارد و در نتیجه دارای تکیه واژگانی است. فرضیه سوم به محل مکث در این اشعار مربوط می شود، به این معنا که محل مکث در اشعار عامیانه همدانی مانند اشعار عامیانه فارسی و اشعار عامیانه ترکی از نوع قطع است، یعنی لزوما در پایان واژه قرار نمی گیرد بلکه در وسط واژه هم ممکن است قرار گیرد. برای تحلیل آماری این موارد، هجاها، پایه ها و شطرهای 100 مصراع هفت هجایی اشعار عامیانه همدانی را بررسی کردیم و مشاهده کردیم در 84.6% از هجاهایی که در هر پایه تکیه وزنی یا ایکتوس می گیرند هجاهای سنگین هستند و 4/15% هجای سبک پایان واژه بودند. همچنین، 35% مکث ها از نوع قطع است و در وسط واژه هم ممکن است ظاهر شود.

کتاب دستور زبان فارسی دکتر امید طبیب زاده رویکردی نو به دستور زبان فارسی دارد. این کتاب بر پایه نظریه گروه های خودگردان در دستور وابستگی شکل گرفته است. نظریه دستور وابستگی که بررسی کننده روابط هسته و وابسته های آن است، نخستین بار از سوی «لوسین تنی یر» فرانسوی عرضه شد. این نظریه، هر گروه نحوی را به یک کشور فدراتیو متشکل از یک حکومت مرکزی و چند ایالت خودگردان تشبیه می کند. بنابراین، هر هسته تنها بر روابط میان وابسته ها با هم و با خودش نظارت دارد و تاثیر چندانی بر روابط درونی وابسته با وابسته های خود ندارد. کتاب یاد شده با استفاده از این نظریه، تنها به بررسی نحو زبان پرداخته است. نظام مند بودن کتاب و بررسی تمام گروه های نحوی با توجه به پنج نوع عنصر نحوی از جمله نقاط قوت آن است. مقاله حاضر کوشیده است ضمن توجه به نقاط قوت کتاب، ابهامات یا اشکالاتی را که در حین تدریس این کتاب به نظر رسیده است، مطرح سازد تا با اصلاح آن ها بتوان در فرایند آموزش از آن بهتر استفاده نمود. لازم به ذکر است بررسی اشکالات با استفاده از شواهد برگرفته از متن انجام شده است.