فصلنامه آفاق امنیت
پیاپی 35 (تابستان 1396)

کاربرد و اعمال نفوذ در زندگی سیاسی و روابط بین الملل از سابقه دیرینه ای برخوردار است، اما طرح نظریه نرم افزارگرایی، گفتمانی تازه را شکل داده است که در چهارچوب آن مفهوم راهبردی نفوذ و شیوه های اعمال آن مورد بازخوانی، بازسازی و بازتولید واقع شده و در نتیجه چهره نوینی از نفوذ را شکل داده است که نسبت به گذشته به مراتب تاثیرگذارتر و موثرتر در تغییر رفتار و ساختار است. این چهره نوین نفوذ، معارضه آمریکا با جمهوری اسلامی ایران را وارد پارادایم جدیدی نموده و به یکی از تهدیدهای بزرگ در فاز سوم جنگ نرم کرده است (مقام معظم رهبری،25/6/1394)

نظر به اهمیت مقوله اقتصاد و جنگ اقتصادی، مقاله حاضر که از نوع پژوهش‏های کاربردی می باشد، داده‏های موردنیاز در آن را به روش اکتشافی گردآوری و ابتدا با روش تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان چارچوب موضوع را مبتنی بر منویات رهبر معظم انقلاب استخراج می‏نماید. در ادامه و پس از استخراج الگو، با روش توصیفی-تحلیلی و با توجه به ادبیات علمی در حوزه اطلاعات اقتصادی به این نکته توجه می‏شود که مبتنی بر این ادبیات، استفاده از راهبرد قدرت به شکل گیری روشی نرم انجامیده است که از آن برای تحمیل راهبردی استفاده می شود که به تحقق برخی از اهداف کنترل تجاری یا اقتصادی می انجامد. در واقع، نفوذ راهبردی اقتصادی، راهبردی قدرت محور است که از ابزارهایی متعدد بهره می برد. به عبارت دیگر، نفوذ راهبردی اقتصادی را باید ترکیبی از عملکردهای مستقیم و غیرمستقیم و آشکار و نهان دانست که اشخاص، گروه ها و سازمان های اقتصادی یا بخش‏های اقتصادی دولت ها را هدف قرار می دهند و در پی تقویت اعتبار و نفوذ و هدایت تصمیم ها در جهت دلخواه هستند،
یافته‏های پژوهش که مبتنی بر مطالعه تطبیقی دانش اطلاعاتی و منویات مقام معظم رهبری، حاکی از آن است آنچه فصل مشترک بین این دو حوزه مطالعاتی در حوزه نفوذ است، این نکته است که تغییر در باور، رفتارها و هدایت آن‏ها در جهت دلخواه مدنظر است و لذا مفهوم جدید «نفوذ راهبردی اقتصادی» با اقسام آن قابلیت بازتعریف پیدا نمود. در قالب این مطالعه تطبیقی، نفوذ راهبردی اقتصادی به دو قسم نفوذ راهبردی موردی و جریانی قابل تقسیم است که ماحصل پژوهش حاضر اولویت‏ و رتبه‏بندی موارد شش‏گانه نفوذ راهبردی اقتصادی شامل: نفوذ در نیروهای فعال، تصمیم‏‏ساز و تصمیم‏گیر اقتصادی، تضعیف و اختلال در پایه‏های اقتصادی، تمرکز بر عدم استقلال و ایجاد وابستگی، ایجاد انحراف در مدیریت اقتصادی و سبک زندگی، تحریم اقتصادی، جاسوسی اقتصادی؛ به همین ترتیب و حسب ویژگی‏ها و نوع آن- اعم از موردی، جریانی، موردی/جریانی- و درنهایت ارائه توصیه‏های سیاستی در حوزه مقابله با نفوذ راهبردی اقتصادی است.

نفوذ اقتصادی یکی از تهدیدهای رایج امنیت ملی در همه کشورهاست. کشورهای قدرتمند همواره سعی می‏کنند با ورود اقتصادی به بخش‏های راهبردی یا پرمنفعت کشور هدف، ضمن تاراج منابع و تخریب توان مقاومتی میزبان، مسیری برای حمایت از عناصر وابسته در فضای سیاسی کشور هدف ایجاد کنند. در ایران با توجه به جایگاه برجسته صنعت نفت و گاز، نفوذ اقتصادی از مسیر قراردادهای نفت و گاز پیگیری شده که قرارداد دارسی نمونه بارز آن است.
در این مقاله تلاش شده است ضمن واکاوی مفهوم و ابعاد نفوذ اقتصادی، قراردادهای دارسی، رویتر، گس‏‏ گلشاییان، امینی‏ پیچ و قرارداد 1352 سن موریتس به عنوان نمونه‏هایی از نفوذ در قراردادهای سرمایه‏گذاری خارجی قبل از انقلاب بررسی و مدلی از مولفه‏های نفوذ استخراج شود. بر این اساس مشخص شد استقرار بلندمدت طرف خارجی، سهم استعماری و ناعادلانه در منافع، واگذاری حق بهره‏برداری از میدان، واگذاری حق مدیریت و تصمیم‏گیری در مورد میدان، وجود عناصر نفوذی در داخل به نفع طرف دوم قرارداد و سرانجام عدم انتقال فناوری به داخل از مولفه‏های نفوذ اقتصادی است که در قرارداد رویتر و پنج قرارداد سرمایه‏گذاری خارجی نفتی قبل انقلاب وجود داشته است.
بدین منظور حدود مشخصی برای جلوگیری از نفوذ اقتصادی در قانون اساسی و قوانین بالادستی بعد از انقلاب تدوین شد. در ادامه ویژگی‏های الگوی «قرارداد نفت ایران» (IPC) بررسی و با توجه به مولفه‏های نفوذ، مشخص شد برخلاف قراردادهای بیع متقابل بعد از انقلاب، دست‏کم چهار مولفه کلیدی نفوذ شامل استقرار بلندمدت خارجی، انتقال شئون مالکیتی، انتقال حق بهره‏برداری و تغییر سهم عایدی به نفع طرف خارجی در این قرارداد وجود دارد و الزامات قانونی در این ارتباط نادیده گرفته شده است. طبق این الگو، قرارداد نفت ایران با مختصات فعلی بسترساز نفوذ اقتصادی در بخش نفت و گاز کشور است.

مفهوم نفوذ در ادبیات سیاسی و راهبردی ایران مربوط به شرایطی است که نشانه هایی از استحاله خزنده در الگوی رفتاری کارگزاران اجرایی و مقامات سیاسی شکل گرفته است. دهه 90 «پروژه نفوذ» محور اصلی کنش قدرت های بزرگ برای اثرگذاری بر روندهای سیاسی و سیاست خارجی ایران بوده است. در فرآیند اثربخشی مفهوم نفوذ در سیاست خارجی، ایستارهای بوروکراتیک و مبتنی بر سازش جایگزین ایستارهای انقلابی می گردد. طبیعی است که فرآیندهایی همانند کارگزاران بوروکراتیک و سیاست های عملگرایانه نیز جایگزین سیاست و کارگزاران انقلابی می شود. به طور کلی نفوذ در عصر «شبکه های اجتماعی» و «فضای مجازی» براساس نشانه های هنجاری شکل گرفته است و هرگونه هنجارسازی می تواند آثار و پیامدهای خاص خود را در سیاست خارجی امنیتی ایجاد کند. نشانه های نفوذ شکل گیری فرآیندی است. که نیروهای گریزازمرکز در دو جهت ایفای نقش می کنند. گروه اول را باید سوژه هایی دانست که تحت تاثیر محیط بیرونی در جهت ایجاد تضادهای هنجاری در ساختار سیاسی ایران قرار می گیرند. گروه دوم مربوط به نیروهایی است که در فضای تضاد ساختاری بر ضرورت های کنش بوروکراتیک به مفهوم سازش سیاسی و بین المللی تاکید دارند. در این مقاله، هر نیرویا کارگزاری که زمینه ساز ترمیدور باشد به عنوان نماد و نشانه نفوذ تلقی می شود. پرسش مقاله به این امر اشاره دارد که: «نشانه ها، کارگزاران و فرآیندهای نفوذ در جهت تغییر نقش ملی سیاست خارجی ایران شامل چه نشانه هایی است؟» فرضیه مقاله به این موضوع اشاره دارد که: «تضادهای ایستاری کارگزاران کنش بوروکراتیک و انقلابی هدف محوری زمینه ساز ترمیدور و به عنوان نماد نفوذ در سیاست خارجی ایران محسوب می شود.» تبیین مقاله براساس روش شناسی «استیون لوکس» در قالب «بعد سوم قدرت» که به مفهوم اغوا و فریب انجام می گیرد.

رسانه ها به عنوان مهم ترین منبع کسب اطلاعات انسان امروزی مطرح اند و نقش خطیری در شکل دادن به پندارهای افراد درباره جهان پیرامونی شان دارند؛ به گونه ای که با ارائه اطلاعات گوناگون به مخاطبان، دانش و نگرش آنها را تحت تاثیر قرار می دهند و موضوع آثار رسانه های همگانی با تاکید بر رسانه های جدید، از مهم ترین مسائل مورد توجه آنان است. باتوجه به افزایش ضریب نفوذ شبکه های ماهواره ای و اینترنت در جامعه و قرار گرفتن قشر عظیمی از جامعه در معرض آسیب های ناشی از آن، در این مقاله تلاش می شود براساس روش توصیفی-تحلیلی برآورد وضعیت مصرف رسانه ای جدید در ایران بررسی شود و با عنایت به بهره گیری از قوت های نظریه مختار ساخت یابی گیدنز و توجه ویژه به بسترهای داخلی و عوامل کارگزاری خارجی نفوذ فرهنگی، نفوذ فکری و فرهنگی و مشکلات امنیتی آن با تاکید بر مصرف رسانه ای مورد تبیین قرار گیرد. نتایج حاصل از این پژوهش عبارت است از تبیین مشکلات اساسی و بروز اشکال جدیدی از تهدیدها در فضای امنیت ملی کشور که تداوم آن می تواند منجر به تغییر رفتار عمومی جامعه و نوعی ملت سازی جدید مبتنی بر آرمان ها و ارزش های نظام سلطه و بروز تعارض بنیادین و مشکلات امنیتی و شکل گیری اعتراضات اجتماعی و شورش های اجتماعی و فتنه های عمیق شود.

بازی های رایانه ای یکی از ابزارهای رسانه ای بسیار فراگیر و در عین حال جذاب برای کودکان و نوجوانان است. تکنولوژی برتر کارتل ها و شرکت های تولید بازی های رایانه ای غربی یکی از مزیت های نسبی آنان در مقایسه با دولت های توسعه نیافته یا در حال توسعه می باشد. به همین واسطه صنعت بازی های رایانه ای علاوه بر منافع تجاری و اقتصادی کلان، یکی از ابزارهای انتقالی مهم در عرصه فرهنگی و اجتماعی است. بازنمایی اسطوره ها، تاریخ، شخصیت ها، آرمان ها و حتی راهبردهای آینده پژوهانه دولت ها و جریان های سیاسی و فرهنگی متبوع تمدن غرب در این بازی ها مهمترین مساله ا است. در این پژوهش با بهره مندی از رویکرد «بازنمایی» در مطالعات فرهنگی برگرفته از نظرات «استوارت هال» که یکی از اندیشمندان برجسته حوزه مطالعات فرهنگی است که به واسطه این مطالعات از موضع پست مدرنیسم به نقد مدرنیته غرب می پردازد؛
راهبرد شرکت های غربی تولید بازی های رایانه ای در تزریق ایده آل ها و مواضع استکباری در دو بازی رایانه ای «ندای وظیفه: جنگ مدرن» و هم چنین «آیین قاتل» را مورد تجزیه تحلیل قرار می دهیم. در این بررسی ها، بازنمایی های رسانه ای غرب در بازی «ندای وظیفه: جنگ مدرن» در راستای تخریب جبهه مقاومت و معرفی آن به عنوان یک قدرت منطقه ای تروریستی که از سلاح های کشتار جمعی استفاده می کند و هم چنین تخریب فرهنگ تشیع و اسلام انقلابی در بازی «آیین قاتل» را به وضوح به اثبات خواهیم رساند.

در این مقاله ضمن بررسی مفهوم نفوذ در علم روابط بین الملل معاصر و ارتباط آن با مفاهیم قدرت و سلطه، به کنکاش درباره مفهوم نفود در نگاه فقهای شیعه در قالب سه دوره پیش از مشروطه، مشروطه و انقلاب اسلامی پرداخته می شود. در این پژوهش، از روش تحقیق اجتهادی که نزدیکی با روش هرمنوتیک شلایرماخر دارد، برای بررسی متون فقهی استفاده شد. با بررسی آثار شیخ طوسی و محقق حلی، دو فقیه برجسته دوره پیش از مشروطه، مشخص شد که در این دوره، واژه نفوذ در ضمن قاعده نفی سبیل مورد نظر فقها بوده و به جز پرداختن به نفوذ حاکم جامعه در قالب فقه سیاسی، بحث دیگری درباره نفوذ در نظام بین الملل وجود نداشته است. اما در دوره مشروطه با بررسی آثار فقهی آخوند خراسانی و علامه نائینی، آشکار شد که واژه نفوذ در ارتباط با نظام بین الملل، به صراحت توسط فقها به کار رفته است و ایشان درباره نفوذ از طریق دیپلماسی رسمی هشدار داده و مسلمانان را به نفوذ دشمن و حمله به ایران و لیبی هوشیار نموده و بارها اعلام خطر کرده اند. اما فقهای دوره انقلاب اسلامی، و به طور خاص امام خمینی (ره) و امام خامنه ای بیشترین تفصیل را درباره واژه نفوذ داشته و به انواع سه گانه نفوذ از طریق دیپلماسی رسمی، دیپلماسی غیررسمی و دیپلماسی عمومی هشدار داده و نفوذ از طریق سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی را تشریح کرده و به دلیل شرایط خاص زمانه و تصدیگری امور حکومتی توسط فقها، بیش از هر دوره فقهی به بحث نفوذ در نظام بین الملل پرداخته اند. می توان به صراحت گفت تصدیگری امور حکومتی توسط فقها ارتباط مستقیم با تفصیل یافتن مباحث فقها درباره واژه نفوذ در نظام بین الملل داشته است.

به بن بست رسیدن راهبرد نظامی در عراق پسا اشغال ،آمریکا و متحدین راهبردیش را بر آن داشت تا در مسیر تامین منافع و تقویت ارزش ها و هویت آمریکایی، بهبود چهره آسیب دیده خود از جنگ عراق در نزد ملت های منطقه و جهان راهبرد گسترش نفوذ خود را با تکیه بر قدرت نرم خود در دستور کار قرار دهد.استفاده از راهبردنرم برای گسترش نفوذ خود در دو مرحله «دولت سازی»(2003-2008)و ملت سازی (بعد از 2008)به عنوان استراتژی اصلی امریکا برای تامین امنیت ملی و منافع خود در عراق به کار گرفته شد. این نوشتار در پی آن است تا چگونگی پیاده سازی راهبردهای نرم آمریکا برای نفوذ در عراق پسا صدام و در مرحله دولت سازی و بعد ازآن را تحقیق نماید. درمسیر کنکاش برای کشف و رازگشایی راهبردهای نرم آمریکا در عراق به ساختار های اجرا کننده راهبردهای نرم آمریکا که به گسترش نفوذآمریکا در بخش های مختلف دولت و جامعه عراق می پردازد.