نشریه مطالعات معنوی
پیاپی 3 (بهار 1391)

دانش بشر، روز به روز در حال گسترش است و بشر همواره به دنبال کشف ناشناخته های خویش و جهان خویش بوده است. درنوردیدن مرزهای دور و دراز علم و گشودن افق های ناگشوده در جهان معاصر حیرت نگیز است. به باور بسیاری از متفکران، پیشرفت علوم تجربی با وجود فایده های فراوانش، انسان را از توجه به جهان معنا و نیاز اساسی اش به معنویت، غافل کرده است. پرسشی که سال هاست پیش روی انسان قرار دارد این است که آیا بشرخود می تواند راهی به آسمان بگشاید؟ آیا می توان با بضاعت انسان کنونی، وجود جهانی غیر مادی را اثبات کرد؟
از این گذشته، آیا یافته های علمی با آنچه در قرآن مجید با عنوان جهان غیب، یاد شده، نسبتی دارد؟ آیا اموری که در قرآن به صورت معجزه، کرامت و امور خارق العاده و غیر مادی دیگر نقل شده است با موضوعات فراروانشناسی جدید نسبتی دارد؟ آیا قرآن اموری همچون خبردادن از غیب، تاثیر بر اشیاء از نزدیک یا دور و آگاهی از امور پنهان و غیبی را تایید می کند یا به نفی آنها می پردازد؟
و در نهایت اگر میان دو نسبت رابطه ای وجود داشته باشد، نسبت و رابطه معنویت و این گونه پدیده های فوق طبیعی چیست؟
مدعای این نوشتار، پاسخ مثبت به این پرسش ها است؛ آنچه در فرا روانشناسی، فوق طبیعت خوانده می شود در قرآن مجید، جهان غیب نام دارد و میان این دو نیز نسبت و رابطه وجود دارد. از منظر قرآن مجید، رابطه متقابل انسان و جهان فوق طبیعت، امری پذیرفتنی است تا آنجا که در برخی موارد نیز ایمان به امور فراطبیعی و غیرمادی، ضروری دانسته شده است.

با تحقیق در باب داروهای فعال ساز روانی، علائق عرفانی به تجربه ی عرفانی گسترش یافته است. اعتقاد عمومی این بوده که چنین داروهایی برآورنده ی احوال عرفانی یا حالات اسکیزوفرنیک اند. گرچه میان این دو گونه حالت، شباهت های فیزیولوژیک یا پدیدارشناختی وجود دارد، ولی کارهای اخیر تفاوت هایی را نشان داده است. علاوه بر مراقبه و هیپنوتیسم، از داروها نیز می توان برای تغییر حالت هشیاری استفاده کرد. از روزگاران کهن، مردم از داروها برای تحریک شدن یا آرامش یافتن، خوابیدن یا بیدارماندن، وحدت بخشیدن به ادراک های عادی و یا برای ایجاد توهم استفاده کرده اند. واژه ی «دارو» در اشاره به هر ماده (به جز غذا) که به طور شیمیایی کارکرد ارگانیسم را تغییردهد، به کار می رود. داروهایی که بر رفتار، هشیاری، و یا خلق وخو تاثیر می گذارند «روان گردان» نامیده می شوند. اعم از داروهای غیرمجاز «خیابانی» از قبیل هرویین و ماری جوانآ و داروهای مجاز مانند آرام بخش ها و داروهای محرک، و همچنین داروهای آشنا از قبیل الکل، نیکوتین، و کافئین که در زمره ی این دسته از داروها به حساب می آیند.

پژوهش حاضر به بررسی علل روان شناختی گرایش به جنبش های معنوی نوپدید با تاکید بر علل شناختی می پردازد؛ روش تحقیق، با رویکرد توصیفی تحلیلی، با تطبیق بر نمونه های عینی است. این نمونه ها برگرفته از فیلم، گزارش، کتاب، اعتراف های مستند، شواهد بالینی مشاوره ای و مصاحبه های بدون ساختار(آزاد) با پانزده کارشناس حوزوی دانشگاهی است. اگرچه تنها بر علل شناختی از ابعاد روان شناختی تاکید شده است، ولی همه ی ابعاد روان شناختی(شناختی، هیجانی، رفتاری و...) با ابعاد مختلف اقتصادی، جامعه شناختی، سیاسی، مذهبی و روان شناسی با هم تعامل تنگاتنگ و هم پوشی دارند. راه های رویارویی با این گرایش ها، با معرفی کتاب، زمانی به طور ضمنی و گاهی با صراحت بیان شده است.

بشر در میان انبوهی از نیازها، همیشه به آرامش روانی در کنار سلامت جسمانی نیاز داشته و برای رسیدن به آن تلاش کرده است، هرچند بنا به دلایل و عوامل بسیاری، این آرامش می تواند در معرض آسیب قرار بگیرد. در این میان، تکنولوژی جدید و بهبود وضع زندگی مادی، به شیوه های گوناگونی برای بشر ایجاد اضطراب کرده و به عنوان یکی از اصلی ترین عوامل برهم زننده ی آرامش، محسوب می شود؛ واقعیت تلخ تمدن مدرن، ابتلای آدمی به زندگی ماشینی و مکانیکی، رقابت در عرصه های مختلف زندگی، جحم انبوه اطلاعات و بسیاری از موارد مشابه، سبب شده است که تعداد زیادی از مردم به عوارض ناشی از عدم آرامش از جمله: اضطراب، افسردگی، انواع ترس ها و بیماری های روان تنی دچار شوند که این اختلالات، اغلب با اشکال در تمرکز و دگرگونی های نابسامان در سطوح هوشیاری و لایه های آگاهی همراه است، از این رو دست یابی به آرامش به عنوان اولین مرحله ی آمادگی برای ورود به ساحت های آگاهی محض، از اهمیتی خاص برخوردار است و یکی از راه های دست یابی به این آگاهی و آرامش، مراقبه ی اسلامی است، گفتنی است رویکرد ما در این بحث، آشنایی با تکنیک مدیتیشن یا مراقبه ی متعالی (Transcendental Meditation=TM) می باشد که از هزاران سال پیش به عنوان روشی برای رسیدن به تعادل جسمی، روانی و ذهنی در جوامع مختلف بشری استفاده می شود. مدیتیشن بر کاهش اضطراب اثری غیر مستقیم دارد، به این صورت که با کنار زدن افکار اضافی و منفی، فرد را وارد بخش آرام ذهن می کند و میزان تمرکز را در افراد بهنجار افزایش می دهد، در واقع می توان مفهوم این کلمه را با واژه هایی نظیر فکر و اندیشه (تفکر و تعمق) بیان کرد. مدیتیشن روش های متعددی دارد که برخی از این روش ها می توانند فرد را به سمت یک تمرکز عمیق نزدیک کنند و اثر خاصی بر جسم و روح و روان او بگذارند. البته تاثیرات مثبت و سازنده ی این تکنیک نباید ما را از پاره ای نظریات که به نقد و بیان آثار سوء آن در مقایسه با مراقبه ی اسلامی پرداخته است، بازدارد.

امروزه موضوعی جدید با عنوان قانون جذب(راز) از طرف بعضی از رهبران معنوی غربی و امریکایی در حال ترویج است. در کشور ما این فرضیه در کارگاه های موفقیت، خانواده ی خلاق و عناوینی از این قبیل مطرح می شود و سمینارهای راز مشتریان زیادی دارد. در قانون جذب تاثیر ذهن بر روان و ساحت وجودی انسان و حتی تاثیر عادی ذهن بر پدیده ها مطرح نیست، بلکه ادعای خلق و آفرینندگی ذهن نسبت به وقایع دنیای خارج مطرح است و تنها ابزاری که جهت آفرینندگی ذهن پیشنهاد می شود، عملی ذهنی به نام «تمرکز و تجسم ذهنی» است. مروجین داخلی، این ایده را مورد تایید متون دینی معرفی می کنند. ادعای مبلغین جذب این است که این ایده مورد تایید متون روان شناختی است و البته از تاییدات یافته های فیزیک جدید هم یاد می کنند. به همین علت از این ایده به عنوان یک قانون مسلم نام می برند.
در این نوشتار مفاهیم مشابه قانون جذب در روان شناختی، مانند: مثبت اندیشی، خودتلقینی و مکتب شناخت درمانی مورد بازخوانی قرار می گیرند و اثبات می شود که این مفاهیم با تعریفی که رهبران جذب ارائه می دهند، متفاوت است و این فرضیه مورد تایید بزرگان روان شناسی نیست. همین طور علمی نبودن قانون جذب در قالب اشکالات و ابهامات، مورد کنکاش قرار می گیرد. در پایان آسیب های اجتماعی و روانی آن مورد بررسی قرار می گیرد و ادعای دینی بودن این فرضیه ناشی از ناآگاهی و کمبود اطلاعات دینی معرفی می شود و اثبات می شود که قانون جذب یک استراتژی جدید جهت آرمان سازی و ترویج بیش تر سبک زندگی آمریکایی است که بر مبنای انسان محوری (اومانیسم) استوار است و ورود آن به فضای معنویت یک اقدام حساب شده برای تقدس-بخشی به این فرضیه و تعالی بخشی به آن است.