نشریه نامه هنرهای تجسمی و کاربردی
پیاپی 8 (پاییز و زمستان 1390)

باورها و ارزش های بشر در جهان معاصر بیش از گذشته در محاصره تصویر و تجربه دیداری است. آنچه تاکنون در مباحث گوناگون فکری تحت عنوان دیدن موردبررسی قرارگرفته است با مفهوم آن در فرهنگ دیداری تفاوت محسوس دارد. فرهنگ دیداری زمینه ای بینارشته ای از مطالعات فرهنگی است که در دهه های اخیر ظهور کرده است. از ویژگی های آن می توان به نگاه انتقادی به کارکرد تصاویر در محدوده های دیداری اشاره کرد. تجربه دیدن در فرهنگ دیداری، محدود به حس بینایی و تجربه ادراک حسی نیست. بلکه به مثابه کنشی چندوجهی، همواره در تعادل و پیوند با سایر پدیده ها است. ازآنجاکه تصاویر به شکل محسوسی روش ادراک ما را از جهان تحت تاثیر قرار می دهند، لازم است تجربه های گوناگون دیداری مورد تفسیر و مقایسه صورت گیرد. این مقاله کوششی است برای تشریح ماهیت دیدن به عنوان عامل مهم تولید معنا در فرهنگ دیداری که با تامل در مفهوم تصویر و تحلیل موضوع تجربه دیداری، به طرح دیدگاه های متاثر از فرهنگ دیداری می پردازد. همچنین گرایش به تصویر و فرآیند دیدن را در رابطه ناگسستنی از زمینه دیداری موردبررسی قرار می دهد.

نقوش برجسته و کتیبه های هخامنشی حاوی مفاهیم سیاسی و دینی در جهت استحکام ایدیولوژی سلطنتی پادشاهان هستند. این پژوهش به روش توصیفی نقش برجسته و سنگ نبشته آرامگاه داریوش را به کمک روش اسنادی موردبررسی قرار می دهد. در تحلیل کتیبه ها و نقوش برجسته داریوش می توان به ساختار مشروعیت وی در اداره شاهنشاهی و حکومت پی برد. نقوش برجسته آرامگاه داریوش حامل پیام های اقتدار و پایداری همانند نقوش کاخ های وی هستند. شاه ادامه قدرت و الوهیت فرمانروایی اش را پس از مرگ نیز با نشانه های به کاربرده در نقوش برجسته و سنگ نبشته آرامگاهش به ثبت رسانده است. ایدیولوژی قدرت مشروعیت داریوش علاوه بر صفات اخلاقی، برتری های فیزیکی چون جنگجو پارسی است تا شکل قهرمانی از خود بنا کند که مردم و سرزمین خویش را از دروغ و دشمن محافظت می کند و نیز اهمیت هویت ایرانی و تبار آریایی را در جهت کسب صلاحیت و حقانیت شاهی نشان می دهد. این ساختارها الگویی است که در مذهب و هویت ریشه دارد و داریوش به مقتضای زمان و فضای سیاسی خود درآمیخت و در جهت کسب مشروعیت پادشاهی از آن در آثار هنری بهره برد.

موزه قرآن امام رضا (ع) به عنوان یکی از موزه های جهان درزمینه نسخه های خطی قرآنی، ازجمله موزه هایی است که آثار مهم و باارزشی چون نسخه های خطی قرآن از سده های اولیه اسلام تا دوران اخیر در آن نگهداری می شود. ویژگی برخی از این نسخه ها به جهت دارا بودن جنبه های بصری و تزیینی بوده و همچنین از این نظر که جزء اولین قرآن های مترجم هستند، از ارزش هنری زیادی برخوردارند. همچنین قرآن های مترجم خطی موجود در این موزه که به زبان های مختلف ترجمه شده اند، اهمیت بسیاری دارند و نیز بررسی انواع تزیینات بکار رفته در این قرآن ها می تواند در بررسی های پژوهشی نسخه های خطی قرآنی مترجم موضوعی بسیار مهم بشمار می آید. هدف این پژوهش یافتن ویژگی های بصری، نوع خطوط، ترجمه نگارشی رسم الخط زبانه ای رایج و بررسی تزیینات به کاررفته در تزیین نسخه های خطی قرآن های مترجم در قرون پنجم و ششم هجری/یازدهم و دوازدهم میلادی، موجود در موزه قرآن امام رضا (ع) است و نتیجه بررسی آن ها می تواند زمینه مناسبی جهت معرفی این نسخه های قرآنی خطی منحصربه فرد به شمار آید.
روش این تحقیق به صورت توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی است.

توسعه تجارب داخلی و بازرگانی خارجی، رشد نیروهای زاینده تولید و افزایش تولیدات کالایی، رواج شهرنشینی و استقرار صلح درازمدت در قرن یازدهم ه.ق. تغییرات عمده ای را در ساختار فرهنگی و هنری جامعه صفوی (اصفهان) به وجود آورد. هنرمندان این دوره گونه ای مخالفت با سنت های نقاشی و ارزش های مستقر در جامعه را در آثارشان ارایه کردند. پیکرهای انسانی آنان با پیروی خلاقیت های شگرف کمال الدین بهزاد، از گروه های اجتماعی مختلف مردم الگو گرفتند. در این گروه از پیکره ها عناصر زیبایی شناسانه تازه ای وارد شدند که پیش از آن وجود نداشتند. هنرمندان مکتب اصفهان باوجود تلاش گسترده ای که در شناخت جنبه های گوناگون زندگی انسان از خود نشان دادند، نتوانستند از موانع موجود عبور کنند. نهاد سلطنتی و پیوند آن با عرصه های فرهنگی و دینی ریشه دار در سنت، به یکپارچه سازی و یکدستی فرهنگی می اندیشد و در باززایی مرتبط با فرهنگ اروپایی و هندی که از سنت های تصویری اش داشت، سبب حیات مجدد نگرش های تغییرناپذیر به انسان و محیط پیرامونش- البته در آرایشی دیگر – شد. بیان ویژگی ها و نشانه های بارز تصویری و زیبایی شناختی جامعه شناسانه پیکره انسان، مطالعه تحلیلی و تطبیقی از روند پیکرنگاری انسانی و اهمیت کاربری های نشانه ها و رمزهای زیبایی شناسی و اجتماعی بکار رفته در دوره تاریخی مذکور، جزو اهدافی هستند که نگارنده در این گفتار دنبال کرده است. در این تحقیق بر اساس استدلال استقرایی، ابتدا اقدام به گردآوری داده های ناشی از مشاهده آثار و مدارک موجود تصویری و مطالعات کتابخانه ای در تمامی حوزه های نظری پیش گفته گردید. آنگاه تمامی اطلاعات به دست آمده طبقه بندی شدند و به روش تحلیل محتوا مورد تجزیه تحلیل قرار گرفتن اند.

هدف از انجام این پژوهش بررسی فرم و نقش بخورسوزهای فلزی دوره سلجوقی است تا از این رهگذر بتوان امکان احیای این اشیای فراموش شده را در دوره معاصر فراهم نمود. دراین بین مطالعه بخورسوزهای موزه رضا عباسی به عنوان یکی از مجموعه هایی که تقریبا بیشترین و باکیفیت ترین بخورسوزهای فلزی دوره سلجوقی را در بین موزه های داخلی دارا است، ضروری به نظر می رسد. اطلاعات این پژوهش توصیفی-تحلیلی از طریق مطالعات تطبیقی و استفاده از اطلاعات صاحب نظران به دست آمده است. با بررسی نمونه های موجود می توان گفت بخورسوزها در این پژوهش ازلحاظ فرم به چهار دسته گربه سان، پرنده سان، بخورسوزهای دسته دار و بخورسوز با کلاهک نیمه گنبدی تقسیم می شوند که دودسته اول در فرم بخورسوزها حضور چشمگیری دارند. نقوش بکار رفته بر روی بخورسوزها به شش گروه اصلی یعنی نقوش گیاهی، هندسی، حیوانی، انسانی، ترکیبی و عجیب الخلقه، خطوط و کتیبه ها و شبه خط ها و دو گروه غیر اصلی یعنی نقوش گیاهی، هندسی، حیوانی، انسانی، ترکیبی و عجیب الخلقه، خطوط و کتیبه ها و شبه خط ها و دو گروه غیر اصلی یعنی نقوش حاشیه ای و پرکننده تقسیم می شوند که نقوش هندسی، انسانی، پرندگان و حیواناتی نظیر خرگوش و استفاده از خط که در تزیین سایر اشیای این دوره نیز دیده می شود، بخش عمده ای از نقوش بخورسوزها را به خود اختصاص داده اند.

ظهور عکاسی دیجیتال در دهه 1990 و توان گسترده آن در خلاقیت تصویری، دست کاری، ترکیب و مونتاژ عکس ها، منجر به بروز گسست عمده ای میان عکاسی فتوشیمیایی و تکنولوژی تصویرسازی الکترونیکی شد و تحولاتی در بازنمایی و نشانه شناسی عکس پدید آورد. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی تحولات نشانه شناسی در عکاسی دیجیتال، به مطالعه ماهیت عکس دیجیتال و رابطه میان این نوع عکس و واقعیت می پردازد. با این فرضیه که عکس های دیجیتال سویه نمایه ای شان را ازدست داده اند. البته فقدان مرجع عکس، در دوره پیشادیجیتال نیز در مواردی نظیر تحریف، دست کاری و خود ارجاعی عکس قابل رویت است. پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد کتابخانه ای و نمونه ها انجام شده است و پس از استخراج اطلاعات و تحلیل یافته ها، فرضیه موردسنجش قرارگرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد عکس های دیجیتال که به صورت جزیی یا کلی، حاضر آماده های کامپیوتری هستند، فاقد رابطه نمایه ای با موضوع خود بوده و مستقل از مرجع در جهان واقعی هستند و لذا نمی توانند دعوی صدق داشته باشند. این مسئله منجر به بروز بحران در رابطه میان واقعیت و تصویر شده است. بدین سان این عکس ها دیگر نشانه های نمایه ای نیستند. بلکه شمایل های خالص هستند که فقط به کیفیات بصری خور ارجاع دارند.