فصلنامه نقد کتاب کودک و نوجوان
پیاپی 12 (زمستان 1395)

این مقاله قصد دارد به بررسی تاثیر ظهور و رواج «تکنولوژی ارتباطی جدید» بر «ادبیات و انتشارات» کودکان و نوجوانان بپردازد:می خواهیم بدانیم آیا پیدایش وسایل و افزارهای ارتباطی جدید و استفاده گسترده و فراگیر از آن ها در جامعه امروز، که جهان را مانند یک دهکده کوچک کرده و بر سرعت و سهولت ارتباط آدم ها و نشر و انتقال پیام ها به شدت افزوده، بر ماهیت خواسته ها، نیازها و علایق مخاطبان ما هم تاثیری داشته و آن ها را دست خوش تغییر و تحول قرار داده است یا خیر؟
و اگر پاسخ مثبت است، پدیدآورندگان این ادبیات و انتشارات، چگونه باید نگاه و رویکرد خود را با این تغییر و تحول هماهنگ و مخاطبان خود را حفظ کنند؟

کتاب جنایتکار اعتراف می کند رمانی از «مهدی رجبی» است که در ژانر و گونه وحشت1 نوشته شده است؛ گونه ای که امروزه با اقبال گسترده نوجوانان مواجه شده و درصد قابل توجهی از تیراژ کتاب ها را به خود احتصاص داده است. در این دسته از آثار آن چه که دلخواه و مطلوب نظر مخاطب است، دست یابی به لذتی متفاوت است که همواره از هیجانات، رازآلودگی ها و ماجراجویی های موجود در متن ناشی می شود و آن چه که در نقد ادبی دارای اهمیت است، همانا کیفیت داستان پردازی و رسیدن یا نرسیدن به این هدف. چنان که مقاله حاضر در همین راستا به نقد و تحلیل این رمان پرداخته و کوشیده است تا با آشکار کردن نقاط ضعف و قوت اثر نمایی کلی از ویژگی ها و کیفیت داستان پردازی آن را در اختیار مخاطب قرار دهد.

پتش خوآرگر، تازه ترین اثر «آرمان آرین» برای مخاطبان نوجوان، رمانی اسطوره ای فانتزی است که براساس فضا و داستان های اوستا و بندهش شکل گرفته است. نگارندگان در این نوشتار با هدف معرفی و روشن کردن ویژگی های برجسته این اثر، عناصر گوناگون آن را به صورت کوتاه و فشرده بررسی کرده اند. فضاسازی مناسب، روایت پرتعلیق، شخصیت پردازی جذاب، پرهیز از مطلق گرایی شخصیت های اساطیری و خلق شخصیت هایی پویا و زبان روان و روشن این رمان را به اثری خواندنی و پرکشش تبدیل کرده است.

اژدهابازی داستانی کودکانه با مفاهیمی عمیق است. شیوه روایت این داستان با پرسش گری آغاز با پژوهش بسط و گسترش و در نهایت با طرح پرسشی دیگر به پایان می رسد.
شخصیت اصلی داستان، پرسشی اساسی دارد. او می خواهد علت وجودی نوع خودش را بداند. اژدهابازی سه مفهوم پرسش گری و تفکر انتقادی و مهارت حل مسئله را به خوبی به نمایش می گذارد.
کودک خواننده یا شنونده به طور غیرمستقیم در مسیری که بچه اژدها برای رسیدن به پاسخ طی می کند با مفاهیم یاد شده آشنا می شود.
اژدهابازی، نقطه ای روشن در ادبیاتی است که قصد دارد پرسش گری را رواج دهد و از این رهگذر در پرورش ذهنی خلاق سهیم باشد.

این نوشتار بر آن است تا به چگونگی خلق روایتی افسانه ای-پلیسی بنشیند؛ روایتی از مصر قدیم، رفت و برگشت های مداوم از زمان های دور و دیر، در دنیای کهن و نو و سیری در اندیشه های باستان. ابتدا به جلد اول کتاب می پردازیم که روایت ساده ای است از سوژه ای تکراری و در ادامه با کنکاش در متن و پیرنگ جلد دوم به خط سیر دیگرگونه ای پا می نهیم؛ کشاکش در فضاهای فراواقعی و اسرارآمیز و مبارزه بی امان آدمیان و شخصیت های داستانی حول محور نیکی و پلشتی.

نمایش های کارتونی (انیمیشن) به علت جذابیت های فراوانی که دارند، شدیدا موردعلاقه کودکان قرار می گیرند، به طوری که حتی ممکن است کودکان به چنین برنامه هایی اعتیاد پیدا کنند و سایر فعالیت های کودکانه را کنار بگذارند. وابستگی زیاد به چنین برنامه هایی در بلندمدت باعث سطحی نگری و راحت طلبی کودک و تضعیف قوای ذهنی او می شود. ازسوی دیگر، کتاب از دیرباز به عنوان رسانه ای آگاهی بخش، عمیق و رشددهنده ذهن و فکر کودکان، سودمندی خود را به اثبات رسانیده است. اما، اکنون کتاب به عنوان رسانه ای مفید در تقابل و چالش با رقبای قدرتمندی چون کارتون و سایر برنامه های جذاب جدید قرارگرفته است. با توجه به این که بسیاری از انیمیشن های تهیه شده برای کودکان یا براساس کتاب های موجود تهیه می شوند و وام دار آن ها هستند، یا این که از روی خود آن ها، کتاب هایی برای کودکان تهیه شده است، این پژوهش درپی مطالعه آن است که مشاهده کارتون چه تاثیری بر علاقه و مراجعه کودکان به کتاب ها داشته است. به طور کلی، میزان علاقه مندی کودکان به کتاب های برآمده از کارتون ها ارزیابی و مشخص می شود که کودکان پس از مشاهده یک کارتون چقدر به پیداکردن و خواندن کتابی که مرتبط با آن است، اظهار تمایل کرده اند.

این کتاب شامل اشعاری نو است، اعم از شعرهای نسبتا بلند و کوتاه که دغدغه های مهم انسانی را بازبانی ساده بیان کرده است. مخاطب شاعر، نوجوان است و سعی دارد او را باوقایع زمین انسان ها (چه خیر و چه شر) آشنا سازد. احساسات شاعر (خوب یا بد) حکایت از دیدگاه واقع گرایانه شاعر نسبت به وقایع دارد.

همان طور که از نام کتاب برمی آید، این کتاب شیوه داستان نویسی را به نوجوانان (و نویسندگان مبتدی) آموزش می دهد و شامل نه فصل است. هرفصل نیز به دو بخش تقسیم می شود. بخش اول هرفصل، آموزش شیوه های داستان نویسی است؛ در این فصل نویسنده تلاش کرده است شیوه های داستان نویسی را به زبان ساده و قابل فهم برای مخاطب بازگو کند. در پایان بخش اول هرفصل، قسمتی باعنوان «کار شماست» وجود دارد که مخاطب باید طبق آموزه های همان بخش، فعالیتی را به صورت عملی انجام دهد. در بخش دوم هرفصل، داستانی طبق آموزه های بخش اول آمده است تا کاربرد شیوه های آموزش داده شده به صورت عملی نشان داده شود. در این مقاله سعی کرده ایم ردپای ویژگی های داستان پسامدرنیستی را بیابیم و به خواننده معرفی کنیم.

نویسندگان متعددی به نگارش قصه های چهارده معصوم برای مخاطبان کودک و نوجوان پرداخته اند. برخی از این افراد منحصرا در این حوزه قلم زده اند و برخی درکنار آثار گوناگون دیگر، کتاب هایی از این دست نیز نوشته اند.
در میان نویسندگان صاحب نام و معتبر ادبیات کودک و نوجوان، کسانی که به نگارش قصه های اهل بیت پرداخته اند، کم نیستند. در این مقاله نگاهی کوتاه به این گونه آثار نویسندگان صاحب نام ادبیات کودک و نوجوان خواهیم داشت. این افراد عبارتند از: «مصطفی رحماندوست»، «محمدرضا سرشار» و «سیدمهدی شجاعی» که بی شک ازجمله برجسته ترین چهره های این عرصه اند. گفتنی است تعدادی از نویسندگان مشهور کودک و نوجوان به دلایلی کمتر در زمینه قصه های معصومین به فعالیت پرداخته اند. افرادی مثل «هوشنگ مرادی کرمانی»، «امیرحسین فردی»، «فریدون عموزاده خلیلی»، «حسین فتاحی»، «محمدرضا یوسفی»، «محمد میرکیانی»، «محمدرضا بایرامی» و...، هرچند که بیشتر ایشان افرادی کاملا مذهبی اند.

این کتاب درحقیقت حاصل کنارهم قرارگرفتن پنج مطلب جداگانه است که ارتباط چندانی میانشان دیده نمی شود. بازنشر رساله تربیت نوشته «میرزا تقی خان کاشانی» که ازنظر تاریخی اهمیت بسیاری دارد، اتفاق ارزشمندی است. اما کوشنده در نقل اطلاعات مفیدی که درباره رساله و نویسنده آن در بازنشر کتاب ضروری بوده است ، و نیز انتخاب ضمائم مناسب و مرتبط با این رساله موفق به نظر نمی رسد. ناشر کتاب نیز گرچه یک ناشر تخصصی حوزه تعلیم و تربیت و وابسته به وزارت آموزش و پرورش است، اما در آماده سازی، کتاب آرایی و تدوین ضمائم آن ضعیف عمل کرده است.

سومین نشست سرای اهل قلم کودک و نوجوان در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به موضوع جنسیت در کتاب های کودک و نوجوان اختصاص داشت. در این نشست که 15 اردیبهشت 95 برپا شد، معصومه انصاریان و فرزانه آقاپور شرکت داشتند و مجری جلسه نیز آقای کتابدار بود. معصومه انصاریان نویسنده بیش از 20 کتاب از جمله کتاب ادبیات مذکر و دبیر سابق انجمن نویسندگان کودک و نوجوان است. فرزانه آقاپور نیز کارشناس ارشد ادبیات کودک و نوجوان، دانشجوی دکترای ادبیات فارسی و برگزیده جشنواره پژوهش کانون پرورش است.

در دهه 1330 کمبود کتاب تالیفی خوب و نیز خطر تهاجم کتاب های ترجمه بد، گروهی از فرهیختگان دوستدار کودک را بر آن داشت تا از میراث غنی ادبیات کهن فارسی برای کودکان، کتاب های خوب پدید آورند. این تصمیم به ویژه با پی گیری زنده یاد مهدی آذریزدی ادامه یافت و اکنون به شکل جریانی است که هرساله حدود صدعنوان از ادبیات کهن فارسی برای کودکان و نوجوانان تالیف می شود.
هرساله بررسی تعدادی از این کتاب ها در شورای کتاب کودک، برعهده گروهی کارشناس است و معیارهای بررسی این گروه، نتیجه بیش از پنجاه سال فعالیت های گوناگون شورا و اعضای پژوهش گر آن است. نتایج بررسی گروه هرساله به صورت مکتوب تدوین می شود و در فهرست سالانه شورا می آید.
بررسی این کتاب ها و گزارش نتایج آن به اهالی ادبیات کودک برای مراقبت از چگونگی انتقال فرهنگ و ادب کهن به آیندگان است در راستای حفظ و تقویت هویت ملی. اما کارکرد دیگر این فعالیت، در بحث های نظری، درمورد معنای متن جایگاه ویژه دارد، زیرا این بررسی ها درپی یافتن رابطه دو متن کهن و جدید است. به همین جهت پژوهشگران شورا به طبقه بندی متون جدید و روش پدیدآمدن آن ها و تعاریف مربوط رسیده اند که در ادامه می آید.

فانتزی گونه ای ادبی است که ریشه های آن را می توان در متون شفاهی و مکتوب کهن، اسطوره، افسانه و مکاتب ادبی رئالیسم، سمبولیسم، سوررئالیسم و... جست وجو کرد؛ ازاین رو فانتزی گونه ای التقاطی محسوب می شود که عنصر تخیل در آن از مرز های داستان های مشابه این گونه عبور می کند و در دنیایی کاملا ملموس و باورپذیر در ذهن انسان هر روز صاحب اقبال بیشتری می شود. وجود ویگی و عناصر فانتاستیک در ادبیات جهان و ایران پیشینه ای به درازای تاریخ ادبیات دارد. این در حالی است که غرب از نیمه دوم قرن هجدهم میلادی شروع به داستان نویسی در این گونه کرده است و در ضمن آن به تهیه و تالیف منابع تئوریک و نظری نیز پرداخته است. با توجه به این که ادبیات فانتزی در کشور ما از دهه هفتاد کانون توجه قرار گرفت، اما داستان نویسی فانتزی به شکل تخصصی پیشرفت نکرد و و تلاشی برای ارائه و پژوهش در راستای رسیدن به یک اصول کلی انجام نشده است. با این حال شکل گیری قواعد منسجم و دقیق ادبیات فانتزی در دنیا مهجور مانده است. تشریح و بررسی داستان های نویسندگان این گونه و پژوهش در زمینه ادبیات فانتاستیک ایرانی کمک می کند تا به شناخت دنیای فانتزی نویسندگان ایرانی رسید و برای ارائه منابع نظری در زمینه ادبیات فانتاستیک ایرانی گام برداشت. این مقاله بر اساس منابع موجود ادبیات فانتاستیک، عناصر و ویگی های فانتزی را در رمان های فانتزی «فریبا کلهر» بررسی و نقد کرده است.

در این مقاله رمان دلقک به شکل اجمالی مورد بررسی قرار گرفته است. این رمان اجتماعی در زمان معاصر و در شهر تهران می گذرد و به ماجراهای یک دختر دانشجوی شهرستانی در این شهر می پردازد. در این نقد، زبان، شخصیت پردازی، صحنه پردازی و توصیف اثر مورد بررسی قرار گرفته است. این رمان با وجود ظاهر سوررئال، فضایی کامل واقع گرا دارد و نویسنده در خلق و پردازش داستان موفق بوده است.