فصلنامه نقد کتاب تاریخ
پیاپی 9-10 (بهار و تابستان 1395)

جنبش چریکی دهه 1350 در ایران را می توان نقطه اوج گفتمان انقلابی به شمار آورد. انقلابی گری در تاریخ معاصر ایران برای نخستین بار اندکی پس از پیروزی جنبش اصلاح گرانه مشروطیت و در تقابل با آرمان ها، اهداف، خط مشی ها و ابزارهای به کار رفته در آن جنبش آرام و صلح آمیز بروز و ظهور یافت. شکوفایی این گفتمان شکوفایی گفتمان انقلابی دهه 1350 شخصیت های مبارز و عاملان سیاسی تازه ای را به صحنه سیاست جامعه ایران معرفی کرد که مصطفی شعاعیان را باید یکی از همین چهره های مهم برشمرد. این مقاله تلاش دارد زندگی نامه تاریخی شعاعیان را معرفی و ارزیابی کند و به نقاط قوت وضعف کتاب اشاراتی داشته باشد.

کتاب تاریخ ایران در دوره قاجاریه: عصر آقامحمد خان که به همت انتشارات دانشگاهی سمت به چاپ رسیده، بخشی از مجموعه ای است که بنا دارد تاریخ قاجار را با نگاهی نو همراه با بازبینی منابع، در دسترس علاقه مندان قرار دهد. در واقع اهمیت این برهه از تاریخ ایران و البته کتب کم شماری که به نسبت این اهمیت به بررسی آن پرداخته اند، انگیزه ای شده تا این مجموعه با موشکافی، بازبینی منابع و متون دست اول را هدف خود قرار دهد و کوشش کند تاریخ قاجار را از ابتدای تاسیس تا روزگار مشروطه، با همین رویکرد عرضه کند. مولف این اثر توانسته با بهره گیری از نقد روایات تاریخی و بازاندیشی در آن چه عموما پیش فرض های ذهنی اهل تاریخ بوده اند، در جهت نیل به هدف خود که همانا حفظ بی طرفی و پاسخ دادن به برخی مجهولات و آشفتگی های تاریخی این عصر است، کامیاب باشد.

با استمداد از فیوضات « مکتب تفکیک » برخی متکلمین شیعه در عصر حاضر معتقدند علمای نشیه رضویه، و با پیروی از علی اب نموس یالرضا(ع)، در برابر مکت بها و نحل ه ها و فلسف ه ها و کلا مها و اندیش ه های بشری به جداسازی مکت بهای فکری و شناختی دخیل یا ممتزج م یپردازند و زلال علم قرآنی و حدیثی را از آمیخت هشدن با دیگر جریا نها پاس م یدارند. برای نشا ندادن تمایز بنیادین سه طریق فلسفه، عرفان و معارف خالص « تفکیک » اصطلاح دینی از سوی صاحبان این نظریه انتخاب شده است. در اثبات این نظریه، کتا بها و مقالات متعددی از سوی علمای آن سامان به رشته تحریر درآمده و کتاب احیاگر حوزه خراسان، گذری بر زندگانی و آثار فقیه اهل بیت (علیه مالسلام) میرزا مهدی اصفهانی، جدیدترین تالیف در این حوزه است. هدف از نقد این کتاب، بررسی میزان تفاو تها و تشاب ه ها نسبت به دیگر منابع است. روش کار در این نوشتار، توصیف داد ه ها م یباشد و سوال اصلی این نقد این است که آیا این کتاب قابلیت عرض هشدن در مجامع کلامی، و نیز گرو ه های اجتماعی را دارد؟

نوشتار حاضر به بررسی تحلیلی و اسنادی تاریخ نفت ایران در ابتدای سده بیستم می پردازد و نشان می دهد که تاریخ نفت ایران تحت تاثیر چه عوامل داخلی و خارجی قرار گرفته است. این کتاب همچنین نشان دهنده گوشه هایی از تاریخ اجتماعی و سیاسی مناطق نفت خیز و چگونگی انعقاد قرارداد دارسی، کشف نفت در مسجد سلیمان، تاسیس پالایشگاه آبادان، تاثیر دولت انگلیس بر نفت ایر ان، نقش گمرکات در تاریخ نفت ایران و در مجموع شکل گیری و توسعه شرکت نفت ایران و انگلیس است. اسناد داخلی و خارجی استفاده شده در این اثر برای بیان یک موضوع در بسیاری از موارد مطابقت داده شده و مباحث از خلال این اسناد استخراج گردیده است.

تغییرات اجتماعی، امروزه یکی از موضوعات مهم علوم انسانی به ویژه در رشته های تاریخ و جامعه شناسی است. محققان این علوم و به خصوص جامعه شناسان در دهه های گذشته تعاریف مختلفی از تغییرات اجتماعی ارایه داده اند ولی هرگز نمی توان از این تعاریف به عنوان قالبی دقیق برای ارزیابی تغییرات اجتماعی در جوامع مختلف بهره گرفت. تغییرات اجتماعی در هر سرزمین، برآمده از خصایل و ویژگی های اجتماعی آن سرزمین است، از این رو در مورد ایران نیز تنها با به کارگرفتن ابزار جامعه شناسی و علم تاریخ و بررسی روند حوادث در طول زمان، می توان به تعریفی قابل قبول از تغییرات اجتماعی دست یافت. هدف از نگارش این نوشته، معرفی و بررسی یکی از متونی است که برای شناخت صحیح تغییرات اجتماعی در تاریخ ایران تالیفشده است.

آثار معماری بازمانده از ادوار گذشته (بناها تا محوطه های تاریخی)، بخش های ارزشمند میراث فرهنگی محسوب می شوند که نیازمند مرمت و حفاظت هستند. کتاب پیش رو، بر اهمیت تشریح وضعیت بنا و مستندسازی و مستندنگاری آن پیش از هرگونه تغییر تاکید دارد. لزوم مستندسازی، در بازشناسی اطلاعات پایه ای بر محقق پوشیده نیست. روش های بسیاری در حفاظت بنا و محوطه های تاریخی وجود دارد اما انتخاب روش علمی و سازگار به منظور دریافت بهترین دستاورد و کمترین آسیب به بنا اصول پایه ای کار مرمت گر است. رویکرد پیشنهادی این کتاب در این خصوص، برداشت متریک است. برداشت متریک به منزله استفاده از روش های دقیق و قابل تکرار اندازه گیری برای دریافت و ثبت اطلاعات فضایی است و موجب ایجاد نقشه پایه ای شده که بر اساس آن می توان اقدامات حفاظتی را ثبت و ضبط کرد. این کتاب از نوع پژوهش های بنیادی بوده که با دقت به تبیین و تحلیل تمامی روش های موجود در مستندنگاری و مستندسازی می پردازد.

تاکنون کتاب ها، سخنرانی ها، فیلم ها و آثار فراوانی حول محور سیره پیامبر گرامی اسلام به نگارشدرآمده و هرکدام به طریقی تلاش داشته اند تا گوشه ای از شخصیت ایشان را شناسایی و معرفینمایند. دانش سیره نگاری به همین علت به وجود آمد و ابتدای امر، برخی از صحابه و تابعین باکتابت و روایت، در این مسیر قدم برداشته اند. یونس بن بکیر یکی از کسانی است که از طریقابن اسحاق روایت های خود را در کتاب مغازی آورده است. اما این کتاب به دلیل عدم اقبال دیگرانبه روایت های او، از بین رفته است. در تحقیق حاضر تلاش شده تا شخصیت یونس بن بکیر و مشایخاو مورد بررسی قرار گیرد؛ همچنین کسانی که از روایت های او استفاده کرده اند، معرفی شده اند وبرخی از گزارش های او نقد شده است.

کتاب بهبهان؛ سیمای اجتماعی فرهنگی بر اساس بینش فرهنگی و جامعه شناسی تاریخی،به تاریخ و اجتماع مردم شهر بهبهان پرداخته و سعی کرده سیر تحول و تغییر در ساختارهایاجتماعی را از گذشته تا حال نشان دهد. نویسنده نه تنها از منابع و اطلاعات مورخان ونویسندگان گذشته و معاصر بهره گرفته، بلکه تجارب عینی از فرهنگ و تحولات اجتماعیرا که در طول عمر خود شاهد آن بوده، با اطلاعات مکتوب عجین کرده، به خواننده ارایهداده است. هرچند این اثر به شکل علمی و آکادمیک نوشته نشده و نویسنده نتوانستهدر بهره گیری از منابع به آن جنبه یک تحقیق علمی و پژوهشی بدهد، اما اطلاعات آنمی تواند برای نویسندگان پژوهش های محلی بسیار مفید و ارزنده باشد.

اهمیت و ارزش والای چگونگی آموزش تاریخ، به طور خاص برای دانشجویان، موجب شده بحث درباره چگونگی آموزش تاریخ همواره جایگاه ارزشمندی در میان اهالی فن داشته باشد. ب ههمین سبب نیز چگونگی آموزشباعث تولید مت نهای فراوانی، عمدتا در اروپا و آمریکا شد هاست. آلن بوث، استاد بازنشسته دانشگاه ناتینگهام، یکی از کسانی است که بخش عمده پژوه شهای خود را به این مبحث اختصاص داد هاست. کتاب آموزش تاریخدر دانشگاه: ارتقای سطح یادگیری و فهم، که در سال 2003 در انگلستان ب هچاپ و آموزش « فهم » رسید ه، یکی از آثار اوست. اهمیت موضوع و تسلط بوث درباره چیستی تاریخ در دبیرستا نها و دانشگ ا ه ها باعث م یشود خواننده با اثری منسجم و در عین حال کاربردی مواجه شود. آموزش تاریخ، کتابی است که در محیط آکادمیک انگلستان تحریر شده، اما با توجه به سنت دیرپای آموزش تاریخ در انگلستان و نیازمندی جامعه دانشگاهی ایران به کاربست رو شهای جدید در آموزش این رشته، امید است مطالعه این اثر، که نقد آن موضوع این مقاله است، راهگشا باشد.

با آغاز عصر نوزایی و پس از آن انقلاب صنعتی و انقلاب کبیر فرانسه، مدنیت غرب دچار تحولی عظیم شد که تمدن اسلامی در مواجهه با آن، آشکارا خود را در موضع ضعف م یدید. گویی تمدن اسلامی پس از دوران طلایی خود بین سد ه های دوم تا هفتم هجری، به دوران افول خود رسید هبود. این امر موجب شد اندیشمندان جهان اسلام به بررسی سیر تمدن اسلامی، جریا نهای فکری و سن تهای رایج آن بپردازند. بخش وسیعی از جریان فکری مذکور، توسط متفکران و روشنفکران عرب صورت گرفت. اینان برای پاسخ به عق بماندگی جوامع مسلمان، ب هویژه کشورهای عربی و شکس تهای سیاسی، اقتصادی و علم یشان در مواجهه با جهان غرب، بر آن شدند تا با واکاوی سیر اندیشه و سن تهای متداول مذهبی و عرفی شک لیافته در مدنیت اسلامی، درصدد مرتف عساختن مشکل فو قالذکر و بهبود شرایط حاکم بر سرزمی نهای اسلامی و بازگشت تمدن اسلامی به دوران اوج برآیند. در این میان، جریا نهای روشنفکری چون جریان اصلاح دینی، جریان غر بگرای لیبرال، ناسیونالیسم عربی، بنیادگرایی اسلامی و... شکل گرفت و متفکران برجست های نظیر طه حسین، هشام شرابی، محمد آرکون، نصر حامد ابوزید و محمد عابد الجابری پا به عرصه نهادند و آغازگر جریا نهای فکری روشنگرانه در جهان عرب شدند.

دوران کوتاه و دولت مستعجل جمهوری وایمار (1919-1933) دورانی کوتاه و پرآشوب از اولین تجربه دموکراسی در جامعه آلمان بود؛ مرحله گذاری میان دو دولت اقتدارگرای قبل و بعد از خود، میان پرده ای خوش آب ورنگ از فروپاشی امپراتوری در جنگ جهانی اول تا به قدرت رسیدن نازی ها در آلمان. کتاب دموکراسی بدون دموکرات ها: سیاست داخلی جمهوری وایمار شرح حالی است خواندنی در حوزه تاریخ سیاسی و جامعه شناسی دولت در باب جمهوری وایمار، چگونگی شکل گیری، فراز و فرود آن در دهه 1920 ، آرایش احزاب و شرایط فرهنگی و فرهنگ سیاسی حاکم بر آلمان آن عصر، رقابت ها و ایتلاف های میان احزاب چه پیش یا پشت پرده، دورانی کوتاه ولی پر افت وخیز از تاریخ آلمان که در آن « دموکراسی » پابرجا بوداما بازیگران عرصه اش« دموکرات » آن نبودند.

کتاب حاضر به نقش موثر خوراک در تاریخ پرداخت هاست. نویسنده در کتابش ب هدنبال اثبات اینموضوع است که نقش خوراک و غذا تنها در سی رکردن شکم انسا نها نبوده، بلکه تاثیر غیرقاب ل انکاری بر شک لگیری تمد نها داشت هاست. از دیدگاه نویسنده از چندین منظر م یتوان به گذشته نگریست: چونان فهرستی از تاری خهای مهم، تسم هنقال های از شاهان و شهبانوها، زنجیر های از برآمد و فروریزشامپراتور یها، یا روایتی از پیشرفت فنی و فلسفی و سیاسی اما این کتاب از زاویه دیگری به تاریخ م ینگرد، یعنی تاریخ را رشته دگرگون یهایی م یبیند که خوراک برانگیخته یا در پدی دآمد نشان تاثیر داشت هاست. کار خوراک در تاریخ تنها این نبوده که شک مها را سیر کند؛ خوراک کاتالیزاتور دگرگونی اجتماعی، رقابت ژیوپولیتیکی، پیشرفت صنعتی، درگیر یهای نظامی و توسعه اقتصادی بود هاست.

کتاب تاریخ انگلستان م یکوشد چش ماندازی فراگیر از آغاز و انجام تاریخ این سرزمین ارایه دهد؛ تلاشی که بهنظر م یرسد ب هدلیل رویه نگارشی و شیوه تدوین کتاب، از ب هثم ررساندن اهداف خود ناتوانبود هاست. در این بررسی مختصر، تلاش شده پار های از رویدا دهای مهم تاریخ این سرزمین که در این کتاب به آ نها پرداخته شد هاست، از منظر مفاهیمی اساسی نزد علم تاریخ که عبارتند از: ساختارمندی، الگومندی، پیوستگاری و فرجا مشناسی، مورد ارزیابی قرار گیرد، تا کامیابی یا ناکام یهای شولتز در پدیدآوردن این اثر مشخص شود.

دو اثر مهم مسعودی یعنی مروج الذهب و التنبیه و الاشراف از منابع ارزشمند تاریخ نگاری اند. بازخوانی آثار مسعودی در عصر حاضر، وی را به عنوان یک تاریخ نگار نابغه در عصر خود می نمایاند. تفحص در متون آثار مسعودی، نشان دهنده نگارش تاریخ نگاری مدرن در دوران گذشته توسط وی و سنت شکنی مسعودی در عصر خود است. مسعودی جهانگردی است که تاریخ می نگارد. وی در نگارش تاریخ، از تاریخ نگاری سنتی (سیاسی) عبور کرده و تاریخ را به شکل مدرن و بدون تعصب با دید جامع از منظر اجتماعی، فرهنگی، علمی، اقوام و... مدنظر قرار می دهد. آثار مسعودی دایره المعارفی هستند که در نوع خود بی نظیرند. مسعودی از اسناد، منابع و روایت های شفاهی و مشاهدات شخصی در جهانگردی بهره برده است. ضعفی که در آثار وی دیده می شود، عدم ارجاع مستقیم به منابع است، در حالی که به منابع دسترسی داشته است. هدف این پژوهش، مشخص کردن شیوه تاریخ نگاری مسعودی به شیوه امروزی است که با نگاه به آثار وی مشخص می شود.

تاکنون در میان آثار و مکتوبات نویسندگان مسلمان ب هندرت مسئله کیفیت اوضاع یهودیان قرون میانه در سرزمی نهای اسلامی و مسیحی مورد اهتمام و مقایسه قرار گرفت هاست. مارک کوهن، استاد مطالعات خاور نزدیک در دانشگاه پرینستون ایالات متحده، و متخصص تاریخ یهودیان در جهان اسلام است. وی در اثر مشهور خود با نام میانه هلال و صلیب: اوضاع یهود در قرون میانه، دو جامعه اسلامی و مسیحی را مورد کنکاش قرار داد هاست. وی با بررسی مصادیق تعامل اسلام و مسیحیت با یهود در این دوره، به این نتیجه دست یافت هاست که یهودیان در سرزمی نهای اسلامی، دارای اوضاع ب همراتب مناس بتری از ه مکیشان خود در بلاد مسیحی بود هاند. نوشته حاضر، متنی مروری بر اثر مذکور است که م یتواند پژوهشگران را در پ یجویی زمین ه هایی از این قبیل که مورد غفلت مجامع علمی و آکادمیک نیز م یباشد، یاری نماید.

چند دهه پیش، موسسه آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) دس تب هکار تاریخ تمد نهای آسیای » انجام یک طرح پژوهشی نسبتا بزرگ و فراگیر با عنوان شد. در انجام این طرح استادان و فرهیختگان متخصص در تاریخ، فرهنگ و « مرکزی تمدن آسیای مرکزی از سراسر جهان حضور داشتند. دستاورد این طرح، نگارش مجموعهچشمگیری از مقالات تخصصی در پیوند با حوزه مذکور بود که در فاصله سا لهای 1992 تا 2005 و در قالب شش جلد منتشر شد. در شورای علمی و جلسات برنام هریزی این طرح، استادان سرشناسی از ایران حضور داشتند و مقالاتی نیز ب هقلم پژوهشگران ایرانی صاح بنظر در این زمینه، در جلدهای مختلف آن به چاپ رسید. نوشتار پی شرو، معرفی و بررسی انتقادی این مجموعه را فرصتی یافت هاست تا دانشجویان و پژوهشگران ایرانی علاق همند به مطالعات آسیای مرکزی را با جلو های از پیشینه تحقیقات در این زمینه آشنا کند.

تاریخ نگاری درباری در ایران دوره اسلامی و در مقاطع مختلف آن، بنا به دلایلی نظیر نیاز سلاطین به مشروعیت بخشی به حکومت شان و همچنین توجیه اعمال ناشایست خود و اطرافیان شان به وجود آمد. اما تشخیص تاریخ نگاری درباری از غیر آن موضوع مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. متاسفانه جز نگارش یکی دو مقاله، تاکنون کار خاصی در حوزه تاریخ نگاری درباری در ایران دوره اسلامی صورت نپذیرفته است. این پژوهش در پی بررسی و شناخت تفاوت های موجود بین تاریخ نگاری درباری از غیر آن است. به نظر می رسد در برخی موارد اظهار نظرهای ناآگاهانه ای در مورد بعضی کتب ارزشمند تاریخی ایران شده است. آرا نادرست ارایه شده در این خصوص، ناشی از عدم درک صحیح از تاریخ نگاری درباری و شناخت ناکافی مورخان درباری و شرایط سیاسی و اجتماعی دوران حیات آن ها بوده و عمدی در بین نبوده است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، داده های کتابخانه ای خویش را به منظور شناخت بیشتر تاریخ نگاری درباری ایران و تحلیل جنبه های مختلف آن و همچنین دلایل مشتبه شدن این نوع تاریخ نگاری ها با تاریخ نگاری مستقل از حکومت ها در دوره مورد نظر، مورد بررسی قرار می دهد.

گیلان از آغاز فتوحات اسلامی ب هدلیل شرایط جوی و نیز عدم فرما نبرداری مردمانش از دولت مرکزی ب هآسانی و ب هطور کامل فتح نشد تا ای نکه در سال 250 ق. با حضور علویان زید یمذهب و تشکیل حکومت، این سرزمین در زمره مراکز تمدنی درآمد و مورد توجه تاری خنگاران قرار گرفت. بعدها در سده دهم هجری حوادث مهمی در عرصه تاریخ ایران و جهان اسلام واقع شد که تاثیر بسیاری در نگرش مورخان نسبت به تالیف کتب تاریخ گذاشت، زیرا با تشکیل دولت صفویان به مرکزیت تبریز و رسم یشدن مذهب تشیع در ایران ب هدست شاه اسماعیل صفوی، تمام ایران تحت یک حکومت واحد درآمد. در این زمان بود که وجود حکومت آ لکیا در قسمت بی هپیش (شرق) گیلان و سادات کیایی که از پرور شدهندگان شاه اسماعیل و کم کرسان وی در رسیدن به حکومت بودند، نگاه بسیاری از تاری خنگاران را جلب کرد و باعث شد در عصر صفویه، مورخان کتا بهای بسیاری را در قالب تاریخ دولت صفوی و تعاملات این دولت با حکومت آ لکیا در گیلان و سپس در واحد کوچ کتری تواریخ محلی بنویسند که دربردارنده حوادث سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مذهبی هستند. هدف این مقاله، بررسی و شناسایی منابعی است که در عصر صفویه به نگارش درآمد هاند و در آ نها از تاریخ گیلان و حکومت آ لکیا و تعاملات آن با دولت صفوی حرفی به میان آمده، بود هاست. بنابراین این پژوهش به معرفی منابع تاریخ عمومی و تاریخ اختصاصی این دوره پرداخته تا راهگشای کار مورخان در زمینه دستیابی به اطلاعات سیاسی،اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی حکومت آ ل کیا و روابط این دولت با صفویان باشد.