فصلنامه نقد کتاب تاریخ
پیاپی 13-14 (بهار و تابستان 1396)

کتاب اقوام ایرانی و نقش آن در حاکمیت از دو منظر سیاسی و هویتی و با نگاهی توصیفی و روایی به معرفی قومیت های ایرانی پرداخته است. معرفی اقوام و شیوه زندگی هرکدام از آن ها برای تحکیم بخشی به هویت ملی و مدیریت سیاسی کشور، مهم ترین هدف کتاب است و نویسندگان آن با ارائه مباحثی از قومیت، اقوام ایرانی و نقش آن ها در حاکمیت به دنبال آشنایی مخاطب با گروه های قومی و تنوع قومیتی در ایران هستند. این مباحث در فصل های نوزده گانه کتاب تبیین شده اند.

یکی از راه های توانمندسازی علمی استادان، دانشجویان و پژوهشگران حوزه تاریخ، آمیختگی و به کارگیری علوم مبنایی دیگری مانند ادبیات، زبانشناسی، فلسفه، جامعه شناسی و روا نشناسی در تالیف آثار تاریخی است. ازاین روی، مورخان قادر خواهند بود به پرسش هاو مسائل پیچیده مرتبط با رشته خویش پاسخ های راسخی بدهند. کتاب ادبیات تاریخی و دیوان سالاری ایران با رویکردی میان رشته ای و با هدف ارتقای جزءشناسی دانش تاریخ نگاری نوشته شد هاست. مولف با استعانت از علومی که برشمردیم، مفاهیم و مصادیق اسناد تاریخی را که از متون نثر فارسی، منشآت و مکتوبات دیوانی، اخوانی و شرعی اتخاذ شده است، توانسته اثری ارائه دهد که از آن طریق با تئوری ادبیات تاریخی به شکل ملموس آشنا شویم. زیرا نهادهای دیوانسالار، القاب و مناصب درباری، لشکری و قضایی و نیز لغات و اصطلاحات مالی حقوقی و اجتماعی در کنار سیاق نوشته های پر رمز و راز، مجموع های خلق نمود هاند که برای نمونه، ما را در دوران سیص دساله مغولان و تیموریان با پیچیده ترین اسناد و متکل فترین متون تاریخی و منشآت و ترسلات دیوانیکه توسط کاتبان سندنویس تحریر و توشیح شد ه، قرین ساخت هاست؛ آنهم با زبانی معیار که انعکاس رفتار و کنش جامعه و حکومت وقت را تا سرآغاز برپایی قدرت صفویه د ربرداشت هاست. بدین ترتیب، هدف نوشته حاضر، معرفی اثری مرجع است که با قصد کمک به مفاهیم سندشناسانه و کارکرد اسناد در حوزه تاریخ نگاری مستند تدوین شده است.

کتاب میراث دریانوردان ایرانی در بنادر چین (بنادر گوانجو، چوانجو، خانجو) اثر دکتر محمدباقر وثوقی، استاد تاریخ دانشگاه تهران، توسط انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال 1395 و در 310 صفحه منتشر شد هاست. نویسنده که متخصص تاریخ مغولان و همچنین تاریخ خلیج فارس است، توانسته با استفاده از تخص صهای خود موضوعی ناب را چرا و تحت چه شرایطی » مطرح کند و ب هخوبی توضیح دهد. مسئله اصلی وی این است که و او چنین پاسخ می دهد که «؟ تجارت راه دور دریایی ایران و چین آغاز شد و گسترش یافت. هرگاه جاده ابریشم زمینی به هر دلیلی دچار ناامنی شود، مسیر دریایی میان ایران و چین » نویسنده در ادامه با بررسی روند تحولات تجارت دریایی «. به عنوان جایگزین مطرح می شود میان دو کشور از دوره مادها تا قرن هفتم هجری فرضیه خود را ثابت می کند. بخش دوم کتاب به میراث باق یمانده از تجار ایرانی در بنادر چین پرداخته و بسیاری از این آثار را برای اولی نبار به جامعه فارس یزبان معرفی م ینماید. تصاویر بیش از 100 کتیبه و سنگ مزار که اغلب آنها برای اولی نبار به فارسی ترجمه شده اند و ه مچنین استفاده از منابع باستا نشناسی، منابع زبا نشناسی، منابع چینی و انگلیسی و حضور ی کسال و اندی نویسنده در کشور چین سبب شدهکه کتابی پربار در مقابل خواننده قرار بگیرد.

اغلب تعریف هایی که از تاریخ نگاری ارائه شده، بیشتر ناظر بر شیوه های نگارش تاریخ است تا نگرش به تاریخ؛ با این حال گاهی در بررسی تاریخ نگاری ها، مباحثی نیز از تاریخ نگری به بحث و بررسی گذاشته می شود. در کتاب تاریخ نگاری مسعودی تلاش شده تا نکات فنی تاریخ نگاری این نویسنده و مورخ مورد بررسی قرار گیرد. از نظر موضوعی، این کتاب بسیار ارزشمند است، ولی کلی گویی ها، تحلیلی نبودن مباحث و حتی استدلال های نادرست، باعث شده این اثر فاقد نوآوری باشد. درواقع، مولف نظرات مختلف را در مورد تاریخ نگاری مسعودی تجمیع کرده و به صورت توصیفی ارائه داده است.

مصاحبه با دست اندرکاران حکومت پهلوی و در قالب تاریخ شفاهی یکی از روش های جمع آوری اطلاعات برای استفاده مورخان امروز و فرداست. یکی از این افراد که به سبب تصدی پست های اداری مهم در این دوره مدنظر شفاهی کاران است، نصرت الله خازنی است. وی رئیس دفتر دکتر محمد مصدق بوده و به همین دلیل، خاطرات او حاوی مطالبی است که در منابع اصلی و نیز در اسناد و مدارک کمتر می توان یافت. اهمیت تاریخ شفاهی، جایگاه مهم راوی و حافظه بسیار خوب وی، کتاب خاطرات ایشان با عنوان نامه روزگار را یکی از منابع مهم تاریخ معاصر ایران قرار داده است. لذا معرفی و نقد این اثر می تواند راهگشای تاریخ ورزان و معاصرپژوهان باشد.

شیعه شناختی به مجموعه پژوهش هایی شامل مباحث پیدایش و شکل گیری تشیع در مناطق مختلف، کیفیت بسط تاریخی آن، میزان و نقش آن در اعتلای تمدن اسلامی، معرفی عالمان برجسته، آداب، رسوم و فرهنگ شیعه اطلاق می شود. کتاب پیش رو تلاش کرده است به چرایی و چگونگی ورود تشیع به کرمانشاه بپردازد. روند ورود و کیفیت ماندگاری تشیع در کرمانشاه تا عصر صفویه پرسش اصلی کتاب است. این پرسش یکی از نخست ترین اهداف نویسنده نیز هست. در کنار این هدف، شناخت راویان و علمای شیعه کرمانشاه و کیفیت ارتباط آنان با ائمه اطهار نیز مورد توجه بوده است. با این حال، مجموعه اطلاعاتی که نویسنده در کتاب خود جمع آوری و عرضه کرده است نمی تواند شمای کلی از ورود تشیع به منطقه مورد بررسی را نشان دهد. ضمن این که او خود نیز به روشنی یک منطقه معین را مورد تحلیل قرار نداده است. این کتاب دربردارنده مجموعه اطلاعات پراکنده مرتبط و غیرمرتبط با ورود تشیع به کرمانشاه است و از نظر ظاهری نیز بسیاری از اصول ویرایشی را به درستی رعایت نکرده است.

کتاب تاریخ فرهنگ کاشان، از تاسیس اداره معارف تا 1357 ش. یک اثر تاریخ محلی است، اما ازآنجاکه تواریخ محلی همچون قطعات پازلی تشکیل دهنده تاریخ ملی هستند، نویسنده دراین کتاب با ارائه انبوه داده های تاریخی به خصوص با ارجاعات مکرر اسنادی، به تحلیل هایی دست یافته که افق پژوهش خویش را در چشم انداز تاریخ ملی قرار می دهد. مولف با بهره گیری مطلوب از اسناد تاریخی و نگاه جامع به محورهای موضوعی ذیل فرهنگ آموزش و پرور شکاشان، کم وبیش موفق شده به تحلیل هایی قابل تعمیم به حوزه مورد بررسی خویش در کل کشور دست یابد. هرچند برخی مباحث خاص کاشان که به نظر می رسد از شرایط سیاسی اجتماعی آن شهر نشئت گرفته، در این کتاب نیز جایگاه خویش را حفظ کرده است. در این مقاله سعی شده ضمن بررسی تحلیل های نویسنده، برخی نظرات تاریخی وی ارزیابی و نقد شود.

ظهور اشکال گوناگون گفتمان های سیاسی یکی از تحولات مهم جامعه معاصر ایران است. این گفتمان ها ناشی از قرارگرفتن ایران در معرض دگرگونی های گسترده ای بود که در طی تقریبا سه قرن به تدریج در اروپا شکل گرفته بود و امواج آن از ابتدای دوره قاجار به سواحل آرام جامعه ایران رسید. یکی از این گفتمان های سیاسی تاثیرگذار، گفتمان انقلابی بود. ایرانیان از اوایل قرن نوزدهم از طریق کانون های مختلف با گفتمان انقلابی در سطح جهان آشنا می شدند که از جمله آن ها، گفتمان انقلابی روسیه بود. کتاب شورش روسیه، که اندکی پس از پیروزی مشروطیت به فارسی ترجمه شد، یکی از متون اساسی در آشنایی ایرانیان با گفتمان انقلابی روسیه محسوب می شد که در این مقاله معرفی و مورد بحث قرار می گیرد.

نوشتار حاضر جایگاه تبیینی و تفسیری کتاب مرجع شناسی تاریخ سلجوقیان را از دو منظر ایجابی و سلبی مورد نقد قرار می دهد. تاریخ ایران در دوره سلجوقی تاکنون کمتر مورد پژوهش قرار گرفته است. با توجه به پراکندگی داده های تاریخی این دوره در منابع متعدد و مختلف، دسته بندی و معرفی جامع در مورد منابع و مآخذ تاریخی این دوره تاکنون انجام نگرفته است. کتاب حاضر نیز برای جبران همین نقیصه به رشته تحریر درآمده است. اهمیت موضوع و ارائه فهرست مفصل از منابع از نکات ممتاز کتاب ولی ناکامی در ارائه یک توصیف یک دست و گویا از منابع، ناهماهنگی عنوان و محتوا، دسته بندی نامناسب، عدم رعایت موازین علمی، عدم شناخت منابع، 7درصد رونویسی نظرات محققان قبلی، غفلت از برخی منابع اصلی، ارائه نزدیک به متن به زبان اصلی (بدون ترجمه) و عدم تطابق آن با نیازهای جامعه علمی ایران را نیز می توان از نارسایی های کتاب دانست.

کتاب تاریخ ارامنه ایران در قرن هفدهم به قلم وازگن س. غوگاسیان جدی ترین اثر پژوهشی درباره ارامنه ایران به ویژه ارامنه جلفای اصفهان در عصر صفویه است. این 1881 نخستین - کتاب بعد از اثر در هوهانیانس با نام تاریخ جلفای نو در سال 1880 تلاش برای نگاه منتقدانه به جوامع ارمنی ایران در قرن هفدهم میلادی به عنوان خلیفه گری واحد به حساب می آید. این مطالعه دوره یکصد و بیست ساله تاریخ ارامنه جلفای نو را از کوچ ارامنه به ایران و آغاز خلیفه گری ارامنه در 1012 ق/ 1604 م تا 1ق/ 1722 م را در بر می گیرد که بعد از اشغال اصفهان به دست افاغنه در سال 135 اشغال اصفهان و سقوط صفویه شاهد تباهی جلفای نو و موج مهاجرت ارامنه به هندوستان، روسیه و سایر بلاد هستیم. مولف تاریخ ارامنه هدف خود از تالیف این کتاب را بررسی و روشن ساختن پراکندگی جغرافیایی و مردم شناختی مهاجران ارمنی در ایران، ساختار اجتماعی و وضعیت مدنی و مدیریت دینی آن ها، برخورد حکومت صفویان با آن ها، شکل و پیدایش خلیفه گری جلفای نو عنوان می کند. با توجه به این موضوع نقد و تحلیل شکلی و محتوایی اثر حاضر و ارائه پیشنهادهای اصلاحی برای بهبود و رفع کاستی ها و اشتباه های آن در چاپ های آتی هدف پژوهشی مقاله حاضر را تشکیل می دهد.

نوشتار حاضر، جایگاه تبیینی کتاب کیسانیه؛ تاریخ، ادبیات را از دو منظر ایجابی و سلبی مورد نقد قرار داده است. جایگاه و اهمیت کیسانیه در تاریخ فکری و سیاسی قرن اول و دوم هجری بسیاری پررنگ بوده است. مولف کتاب با درنظرداشتن این موضوع، به توصیف و تحلیل امامان و بزرگان کیسانی و اعتقادات ایشان پرداخته است. در این مقاله، پژوهش و مستندات و ساختار کتاب نقد و بررسی شده است.

مغرب اسلامی حوزه ای بسیار مهم و ارزشمند است که تحقیقات تاریخی اندکی در آن صورت گرفته است. این حوزه از جهان اسلام مخصوصا بعد از دولت موحدون دچار تحولاتی شد و دولت هایی روی کار آمدند که یکی از آن ها مرینیان بود. مرینیان خاندانی محلی از بربران زناته بودند که از نیمه سده هفتم تا اواسط سده نهم هجری بر بخش های عمده ای از سرزمین مغرب حکم می راندند. اوج اقتدار حکومت آنان در دوره ابوالحسن (حک: 731 749 ق) و فرزندش ابوعنان (حک: 749 759 ق) بود که دامنه قلمرو آن ها نه تنها بر مغرب، بلکه تا بخش هایی از اندلس گسترده شد. مرینیان در حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی نیز فعالیت هایی داشتند. آن ها علاوه بر آن که در قلمرو حکومت خود با ایجاد مکتب خانه ها، زاویه ها و مدارس بسیار به گسترش فقه مالکی، علم قرائت و تصوف همت گمارده بودند، برای نجات جبهه در حال سقوط مسلمانان اندلس نیز تلاش بسیار کردند. این نوشتار با رویکردی انتقادی و تحلیلی به بررسی یکی از پژوهش های فارسی درباره دولت مرینیان پرداخته است.

اعتقاد به شاهد کوشش شگرفی است از دریافت حقیقت در تاریخ. کوششی که به وسیله ارول ماریس فیلم ساز صورت گرفته؛ کسی که در دانشگاه تاریخ و فلسفه خوانده است. متن اثرش گاه چنان هیجان انگیز و پرکشش است که هم چون فیلمی مخاطب را در پی خود می کشاند. ماریس در اثر خود با انتخاب عکس هایی که جنبه های تاریخی و سیاسی دارند و مورد ابهام و تردیدهایی قرار گرفته اند، به عنوان مورخ عکس ها فلسفه ورزی می کند و آزادانه قلم می راند. او مورخی دقیق و تیزبین است که از پای نهادن در وادی های مختلف ترسی ندارد و در پی کشف و درک و دریافت حقیقت عکس حتی پس از گذشت 150 سال به محل گرفتن عکس ها می رود. ماریس اثر خود را به شش فصل تقسیم کرده و در هر قسمت عکس یا عکس هایی را مورد بررسی قرار داده است. وی در سراسر این کتاب می کوشد که مقاصد عکاس، جنبه های پیدا و پنهان عکس و عکاسی به مثابه فریب، شعار و تبلیغ و خاطره را بکاود. ماریس در جست وجوهایش هر لحظه به چیز جدید و تازه ای برمی خورد و با نگاهی شکاکانه از گفتن آخرین حرف و سخن راجع به عکس ها پرهیز می کند و با چنین ویژگی هایی است که اثر او را می توان نمونه ای از تاریخ پست مدرن دانست.

تاریخ عثمان پاشا، اثری است درباره جنگ های ایران و عثمانی در قفقاز و آذربایجان در زمان سلطان مراد سوم و شاه محمد خدابنده. بنیان این اثر بر ارائه آگاهی هایی از 9ق/ 1576 تا 1585 م است اما به دلیل جنگ های ایران و عثمانی بین سال های 986 تا 93 آن که گزارش هایی از روند حرکت اردوی عثمانی از استانبول تا مرزهای شمال غربی ایران ارائه می دهد، اطلاعات ارزشمندی نیز درباره جغرافیا، زبان، فرهنگ، معماری و... دارد. این اثر از اهمیت بسیار زیادی در ارتباط با تاریخ ایران دوره صفوی و به ویژه مسائل مربوط به درگیری های نظامی ایران و عثمانی دارد. نگاشته شدن توسط شخصی که از طرفی در دل ماجرا قرار داشته و شاهد عینی رویداد بوده و از طرف دیگر، ایرانی نبوده و روایتی مخالف منابع تاریخ نگارانه ایرانی هرچند با پیش فرض های عثمانی ها ارائه می دهد اهمیت این اثر را برای تاریخ پژوهان ایرانی دوچندان کرده است. در این نوشتار نگارنده کوشیده تا در ابتدا معرفی مختصری از این اثر ارائه دهد و پس از آن به محاسن و کاستی های آن اشاره نماید.

اهمیت روابط با کشورهای حوزه اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا بر هیچ کس پوشیده نیست. پژوهش درباره چگونگی و چرایی ورود مسلمانان و گسترش نسبتا سریع دین اسلام در این سرزمین در قرون اولیه هجری، از مباحثی است که هنوز به صورت جدی مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است. دکتر مریم پویا در کتاب بررسی تاریخ اسلام در حوزه اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا تلاش نموده است براساس اطلاعات و مطالعات در دسترس از جنبه های مختلف به بررسی شبه قاره هند،جنوب شرقی آسیا و تاریخ اسلام و وضعیت مسلمانان در این بخش از جهان بپردازد. اهمیت کتاب پیش رو، بررسی روند ورود اسلام به این مناطق از ابتدا تا زمان معاصر است. این مقاله با رویکرد نظری و تحلیلی و با هدف بررسی چگونگی ورود اسلام به حوزه اقیانوس هند و آسیای جنوب شرقی تدوین شده است.

آدولف هیتلر، رهبر حزب کارگران ناسیونال سوسیالیست آلمان که خود را پیشوا می خواند، در تاریخ اندیشه سیاسی غرب، برگی جدید از تاریخ دولت های دیکتاتوری مدرن را رقم زد. این دیکتاتوری برپایه اطاعت از یک حزب بود و در راس آن یک پیشوا قرار داشت که نمی توان او که ورای قانون و خود قانون بود. درباره تاریخ آلمان نازی تاکنون «پیشوا » را امپراتور خواند، تنها حجم انبوهی از کتاب و مقاله نگاشته و مستند و فیلم ساخته شده که زبان فارسی نیز از آنها بی بهره نبوده است. کتاب دیوید اف. کرو می کوشد روایتی دیگر از حوادث آلمان نازی ارائه دهد؛ نه یک تاریخ سیاسی، بلکه آوردن نمونه ای از اسناد تاریخی دست اول در هر فصل به منظور آشنایی مخاطب با وثاقت مدعای فصل. با این حال اشکالات محتوایی مانند دورافتادن محتوای برخی ازو فصل ها از عنوانشان یا دیدگاه ایدئولوژیک و برپایه پیش زمینه های پذیرفته شده در نگارش مطالب و البته برخی اشکالات فرمی مانند غلط های املایی از نقاط ضعف، و تلاش ستودنی نویسنده در به دست دادن روایتی نو براساس اسناد دست اول و ترجمه فارسی منقح اثر، از نقاط قوت آن است.

توجه به نقشه ها و استفاده گسترده از آن ها در کنار دیگر منابع دست اول در پژوهش های تاریخی اهمیت بسزایی دارد، زیرا نقشه ها قابلیت ارائه اطلاعاتی روشن و شفاف را دارند. نقشه ها رفته رفته جایگاه ویژه خود را در پژوهش های تاریخی و علوم وابسته به دست آورده و در شمار منابع دست اول قرار می گیرند. استفاده از نقشه ها در مباحث تاریخی به ویژه آن ج اکه ادعاهای بی پایه ای از سوی برخی همسایگان نسبت به تمامیت ارضی ایران وجود دارد، می تواند راهی باشد مستدل و محکم در رد ادعاهای بی پایه و واهی آنان که مغرضانه و هدفمند در خدمت اهداف خود به
وارونه نگاری تاریخ می پردازند.
تاریخ آذربایجان ایران در 2500 سال اخیر فرازونشیب های بسیاری را پشت سر گذاشته و همواره آماج کین توزی های دشمنان وحدت ملی و یکپارچگی ایران بوده است.
به ویژه از نزدیک به یکصد سال پیش بدین سو که به دنبال دگرگونی های سیاسی پس از جنگ جهانی اول، فرقه مساوات در سال 1918 به یاری همه جانبه عثمانی ها در قفقاز به قدرت رسید و جمهوری آذربایجان را تاسیس نمود، این نامگذاری نادرست که بدون هیچ پشتوانه تاریخی انجام گرفت، همواره مورد سوء استفاده شبه عالمان و وارونه نگاران تاریخ آن کشور قرار می گیرد تا برای آذربایجان تاریخی مستقل و جدا از تاریخ ایران بنویسند؛ کاری که در 25 سال گذشته پس از فروپاشی شوروی، شتاب بی مانندی به خود گرفت. این جاست که اهمیت آثاری چون اطلس تاریخی نقشه ها و تصویرهای جغرافیایی آذربایجان در روشن نمودن حقایق تاریخی و رد ادعاهای بی پایه ایشان آشکار می گردد. در این نوشتار کوشش شده تا با نقد و بررسی این کتاب، اهمیت اثر و نقش و جایگاه نقشه ها در پژوهش های تاریخی بازگو شود.

نوشته پیش رو به بررسی و نقد کتاب اقدامات دولت های ایران از سقوط رضاشاه در شهریور 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332 ه. ش (برنامه ها و دشواری ها) پرداخته است.
موضوع این اثر، دوره کمتر توجه شده تاریخ معاصر ایران یعنی سال های 1320 تا 1332 است و از این منظر کتاب دارای ارزش است. مولفان اثر نیز با آگاهی از این امر، به این موضوع پرداخته اند. در این اثر نارسایی هایی نظیر نبودن پرسش اصلی، روشن نبودن شیوه پژوهش و استفاده از منابع نامعتبر نیز مشاهده می شود .

پژوهش درباره ایران در سده های نخستین اسلامی به دلیل ابهامات و نبود منابع کافی در این دوره همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. مباحثی همچون چگونگی و چرایی ورود مسلمانان به ایران و گسترش نسبتا سریع دین اسلام در این سرزمین در قرن های نخست هجری، آگاهی از اوضاع سیاسی و مذهبی ایران در آستانه ورود
مسلمانان، واکنش مردمان شاهنشاهی ایران در برابر مسلمانان، روند هنر و فرهنگ شاهنشاهی ایران پس از پیروزی مسلمانان، چگونگی ظهور زبان فارسی، علل پذیرش دین جدید از سوی ایرانیان و غیره در این دوره حائز اهمیت هستند. پژوهش در این موارد، این امکان را می دهند که درکی متنوع تر از تحولات سیاسی، هنری، دینی و ادبی این عصر مهم به دست آوریم. ازاین رو تحقیق درباره ایران در سده های نخستین اسلامی شایسته تاملی ویژه است.

تاریخ نگاری خرد شیوه ای است که با بررسی تاریخی دقیق از منطقه ای، اطلاعات و جزئیات بیشتری را نسبت به تاریخ نگاری اجتماعی سنتی به خواننده ارائه می کند.
هدف این مقاله آن است که به بررسی چهار ویژگی تاریخ نگاری خرد بپردازد. این چهار ویژگی عبارتند از: واقع گرابودن، انتقال تجارب شخصی، گستردگی انشعابات، و برای عموم بودن. این نوشتار با ارائه این ویژگی ها به دفاع از تاریخ نگاری خرد پرداخته و به برتری تاریخ نگاری خرد نسبت به تاریخ نگاری سنتی کل گرا تاکید دارد. این مقاله از نظر ماهیت و روش کار جزو تحقیقات تاریخی است، اطلاعات ارائه شده در آن به شیوه کتابخانه ای گردآوری شده و به روش توصیفی تحلیلی به نگارش درآمده است.