فهرست مطالب

نقد کتاب تاریخ - پیاپی 15 (پاییز 1396)

فصلنامه نقد کتاب تاریخ
پیاپی 15 (پاییز 1396)

  • 240 صفحه، بهای روی جلد: 100,000ريال
  • تاریخ انتشار: 1397/02/10
  • تعداد عناوین: 21
|
  • سرسخن
  • حبیب الله اسماعیلی صفحه 3
  • نقد شفاهی
  • از نقد تاریخی تا نقد متون تاریخی / گفت و گو با دکتر احمد پاکتچی
    صفحه 5
  • نقد آثار تالیفی
  • محمدحسن بهنام فر صفحه 35

    کتاب شناسی حاضر مجموعه ای است از مشخصات کتاب شناختی کتاب هایی با موضوع بلوچ و بلوچستان، موجود در کتابخانه مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی). در این زمینه سایر کتابخانه ها و مراکز جمع آوری کتاب ها و مقالات مانند کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه آستان قدس رضوی، پایگاه مجلات تخصصی نور و پایگاه اطلاعات و مدارک ایران (ایران داک) جستجو شده اند.

    کلیدواژگان: دولت حفصیان، تعلیم و تربیت اسلامی، شمال افریقا، نقد
  • فریدون شایسته صفحه 49

    نقش اصناف و پیشه‌وران در برپایی و استمرار انقلاب مشروطیت ایران تاکنون موردبررسی قرار نگرفته است. در تحقیقات، غالبا اصناف را در کنار تجار و بازرگانان قرار داده‌اند. کتاب حاضر، به صورت دقیق، مستند و مستدل نقش اصناف و پیشه‌وران را در انقلاب مشروطیت از آغاز تا تشکیل دولت پهلوی موردمطالعه قرار داده و دیدگاه‌های متفاوت و بعضا رادیکال آنها درمقایسه با بازرگانان بررسی شده‌است.

    کلیدواژگان: اصناف، بازرگانان، مجلس شورا، انقلاب مشروطیت، ایران
  • عباس جداری کریمیان صفحه 63

    مدتی است پژوهش‌های نوینی درباره تاریخ و فرهنگ باستان ایران زمین صورت گرفته‌است که منایع و تحقیقات مستشرقان غربی را کنار نهاده و تاکیدشان بر منابع داخلی و به ویژه شاهنامه است. کتاب تاریخ و فرهنگ باستانی ایرانیان تالیف آصف خلدانی از این دست پژوهش‌ها است، در این مقاله سعی برآن شده‌است تا بررسی روش مطالعاتی نویسنده، انگاره‌ها و پیش‌فرض‌های حاکم بر تحقیق و تحلیل ها و استنتاج‌های صورت گرفته، از زوایای گونانون به اثر پرداخته و نقاط ضعف و قوت آن آشکارشود. چنان که در مقاله خواهد آمد، به‌نظر می‌رسد تحقیقات مذکور در ابتدای راه خویش بوده و برای بهره‌مندی از ساختار علمی، نیازمند بن‌مایه های قوی‌تری است.

    کلیدواژگان: ایران، فرهنگ، تاریخ باستان، شاهنامه، فردوسی
  • رحیم شبانه صفحه 71

    گردان فجر از گردان‌های زبده، آموزش‌دیده و خط‌شکن خوزستانی بود. کتاب پرواز در فجر مستندی زنده از واقعه بمباران شیمیایی گردان فجر بهبهان در کیلومتر 10 جاده خرمشهر اهواز در زمان عملیات کربلای 5 است. نویسنده کتاب، این فاجعه شیمیایی را به‌صورت موضوعی موردی از وقایع جنگ تحمیلی انتخاب نموده تا به پدیده مهم‌تری که از دوران باستان در جنگ‌ها به‌کار رفته بپردازد. او سابقه استفاده از سلا ح‌های شیمیایی و بیولوژیکی را از دوران باستان تا جنگ تحمیلی به‌طور خلاصه بررسی کرده، همچنین به جنگ‌های جدید شیمیایی در دوران معاصر پرداخته و تاثیرات، نتایج، چگونگی کاربرد و ترکیبات این سلاح‌ها را بررسی و تحلیل نموده، سپس با استفاده از روایات شفاهی بازماندگان و شاهدان حادثه شیمیایی گردان فجر سعی در مستند کردن این واقعه دارد. کتاب طرح ابتکاری جالبی در بیان موضوع داشته، اما درعین‌حال اشکالاتی هم در نحوه استفاده از منابع دارد.

    کلیدواژگان: جنگ شیمیائی، گردان فجر بهبهان، ایران، عراق
  • مسعود بهرامیان صفحه 87

    معاویه بنیان‌گذار سلطنت امویان در سال 41 ق با صلح تحمیلی بر امام حسن(ع) توانست خلافت را به ملوکیت تبدیل کند. امویان علی‌رغم تغییر در آموزه‌های اسلامی و سنت پیامبر و خلفای راشدین، یک انسجام آمرانه در جهان اسلام اعمال کردند که در سایه این انسجام، قلمرو اسلامی را از شرق تا آسیای میانه و از غرب تا آندلس گسترش دادند. قومیت‌گرایی، تعصبات قبیله‌ای، ظلم و ستم بر اهل بیت (ع) نظام ولایت‌عهدی، فشارهای اقتصادی بر گروه‌های پایین جامعه، تغییر در آموزه‌های اسلامی به عمر این سلسله مهر پایان زد. عباسیان شاخه‌ای از تیره قریش و عموزادگان و با « الرضا من آل محمد » پیامبر بودند که توانستند بر موج نارضایتی مردم سوار شوند و با شعار حمایت ایرانیان در سال 132 ق در کوفه به حکومت برسند. حکومت عباسی را اگر به چهار دوره تقسیم کنیم، عصر طلایی تمدن اسلامی و نفوذ ایرانیان در ابعاد سیاسی و علمی از مشخصه‌های عصر اول عباسی (132 232 ق) است.

    کلیدواژگان: جهان اسلام، امویان، عباسیان، اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی
  • شهاب الدین سمنان صفحه 93

    نگاه ویژه به آیین ها و باورها، ادیان، مذاهب و فرقه ها در نگارش تاریخ و به طورکلی توجه به تاریخ فکر و نوشتن تاریخ فکری از رویکردهای مهم تاریخ‌نگاری جدید است که درباب چیستی و چگونگی آن سخن‌ها گفته شده و شرح و توضیح آن مجالی دیگر می‌طلبد. کتاب مذهب در عصر مغول و ایلخانان نگاشته سیده‌خدیجه حسینی از تازه‌های چاپ و نشر است که بنابرعنوان خود، حتما سعی داشته با رویکردی نو به این دوره حساس از تاریخ ایران بپردازد؛ اما با توجه به حجم بالای تولیدات قلمی علی‌رغم گرانی کاغذ و کتاب، باید گفت امروز خرید کتاب صرفا از روی عنوان است؛ لذا مروری خواهیم داشت بر این کتاب تا « خرید هندوانه دربسته! » در حکم سره از ناسره جداگردد و ارزش علمی آن مشخص شود.

    کلیدواژگان: مغول، ایلخانان، مذهب، تشیع، کتاب سازی، نقد
  • نقد آثار ترجمه
  • محمدجلال ماخانی صفحه 103

    نوشتار پیش رو شامل مرور و نقدی بر کتاب ارنست نولته: سیمای یک تاریخ‌اندیش است. ابعاد اندیشه نولته علیرغم اهمیت فراوان‌اش تاکنون کمتر مورد توجه ایرانیان بوده است، هرچند که در سال‌های اخیر آثاری نیز از وی به فارسی ترجمه شده‌است. نولته به‌سبب تحصیل نزد هایدگر تا آخرین لحظات زندگانی در تاملات و نوشتارهایش نگاهی اندیشه ورزانه به تاریخ داشته‌است و از همین‌روی همواره با صفت تاریخ‌اندیش شناخته می‌شود. در این جا سعی‌شده تا ابعاد اندیشه تاریخی نولته از نگاه نویسنده کتاب، زیگفرد گرلیش، در خصوص مواردی چون فاشیسم، مارکسیسم، ایدیولوژی، جنگ سرد و... بررسی شود، موضوعاتی که همواره مورد تامل نولته بوده‌است.

    کلیدواژگان: نولته، تاریخ اندیش، ایدئولوژی، فاشیسم، استعلا
  • آرش امامی صفحه 121

    پرسش از ضرورت تاریخ به‌مثابه رشته‌ای دانشگاهی و تکاپوی اثبات آن، این روزها محل بحث بسیاری در محافل آکادمیک غربی است. کتاب موردبحث کوشیده‌است پاسخ بدین پرسش را نقطه عزمیت طرح خود قرار دهد. بااین حال، نویسنده کتاب سر اقناع همه تشکیک‌گران به اهمیت رشته تاریخ را ندارد. نویسنده کتاب مخاطب خویش را دانشجوی مقطع کارشناسی رشته تاریخ قرار داده‌است. کتاب با تکیه بر آموزش عملی پژوهش به دانشجوی کارشناسی، مخاطب خویش را در دو ساحت امور فنی و امور رویکردی-روشی درگیر پژوهش می‌کند و از این رهگذر انواع رویکردهای تاریخ‌نگاری، همچون تاریخ‌نگاری مارکسیستی، مکتب آنال، کلیومتریک، پسامدرن و... را به دانشجو آموزش می دهد. براندیج، نویسنده کتاب، با راهبری تکالیف کلاس دانشجویان در عمل آن‌ها را با انواع پژوهش آشنا می‌کند و بدین‌ترتیب نشان می‌دهد که تاریخ نه‌تنها مختص به گذشته نیست؛ بلکه پیوندی وثیق با زمان حال و آینده دارد و این چنین اهمیت رشته تاریخ را در ذهن دانشجویان این رشته به اثبات می رساند.

    کلیدواژگان: تاریخ، آموزش، جستار تاریخ نگارانه، تجدیدنظرطلبی
  • پویا دریس صفحه 131

    این مقاله به معرفی و نقد کتاب صلحی که همه‌ی صلح‌ها را بر باد داد، نوشته دیوید فرامکین می‌پردازد. اثری ماندگار درباره تاریخ شکل‌گیری خاورمیانه مدرن. نگارنده تلاش خواهد کرد ابتدا ریشه‌های فکری دیوید فرامکین در تاریخ نگاری خاورمیانه را روشن سازد، سپس نگارنده در کنار ارزیابی منابع تاریخی استفاده‌شده دامنه مخاطبان احتمالی فرامکین را مشخص خواهد کرد. در گام بعدی نگارنده از رهگذر اشاره به مضامین اصلی بخش های مختلف کتاب و به طور مشخص جایگاه مرکزی شخصیت وینستون چرچیل، نشان خواهد داد که این افراد و نه فرایندهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی هستند که در این اثر به شکل گیری خاورمیانه مدرن سمت وسو می بخشند. رویکردی که با اغراق در توانایی های رهبری چرچیل، از یک سو شکست‌ها و اشتباهات او را نادیده می‌انگارد و از سوی دیگر به سادگی چشم بر منافع اقتصادی و سیاسی بریتانیا در شکل بخشی به خاورمیانه پس از جنگ می‌بندد. سیطره چنین رویکردی بر سطور صلحی که همه‌ی صلح‌ها را بر باد داده‌است که نگارنده این مقاله را به این جمع‌بندی می‌رساند که دیوید فرامکین در اثر خود روایتی فردگرایانه از شکل گیری خاورمیانه مدرن به‌دست می‌دهد و با تقلیل کلان‌ساختارها به ارزش‌ها و نیت‌های شخصیت‌های مهم سیاسی، در نهایت خوانشی از اسلام و جوامع مسلمان خاورمیانه ارایه می‌دهد که ذات‌گرایانه و فراتاریخی است. او این اصل اساسی جامعه شناسی تاریخی را از یاد می‌برد که تغییرات اجتماعی و فرهنگی در تمام جوامع مواجه با مدرنیته، دیر یا زود، به وقوع می‌پیوندد و با توجه به سنت تاریخی هر جامعه مشخص، این فرایند گام به گام، صورت بندی ویژه خود را پیدا خواهدکرد.

    کلیدواژگان: دیوید فرامکین، تاریخ نگاری، خاورمیانه، وینستون چرچیل، بریتانیا
  • علیرضا عسگری صفحه 137

    هولوکاست را شاید بتوان جنجالی‌ترین پرونده تاریخی قرن اخیر بشر خواند. پس از آزاد‌سازی اردوگاه‌های کار اجباری آلمان نازی در قاره اروپا به‌دست متفقین، اسناد و شواهد مادی و کتبی به‌دست آمد که حاکی از کشتار سازمان‌یافته گروه‌های مختلف مردمی از جمله یهودیان و اسرای شوروی در ابعاد وسیع بود. با اضافه شدن « هولوکاست » شهادت شاهدان عینی این پرونده وثاقت بیشتری پیدا کرد و به نام «هولوکاست » از دهه 1970 م بر سر زبان‌ها افتاد؛ اما در این میان گروهی از مورخان و محققان این پرونده را به چالش کشیدند و به انحای مختلف درصدد برآمدند « تجدیدنظرطلب » نشان دهند، موافقان هولوکاست، دست به تحریف تاریخ زده‌اند تا یک حادثه دروغین بیافرینند یا از حقایقی کوچک، وقایعی بزرگ خلق کنند. دعوای این دو طیف به دلیل ممنوعیت زیر سوال بردن هولوکاست، جنبه ای سیاسی یافت و ماجرا را جنجالی‌تر کرده‌است. جدای از چیستی امر هولوکاست، این پرونده تاریخی بهانه‌ای بود و هست برای حمایت از اسراییل که آن را بدل به « اسطوره هولوکاست » کرده است؛ یعنی امری مقدس که نمی توان به آن نزدیک شد یا درباره آن سخن گفت و این خلاف تمام اصول دموکراتیک و البته آکادمیک است. کتاب الکساندر براکل می‌کوشد نگاهی اجمالی به این پرونده تاریخی داشته‌باشد و مراحل تاریخی مختلف این پیگرد و کشتار را نشان دهد. متن کتاب به دلیل تخصص نویسنده درحد مطلوبی قرار دارد. از جمله نقاط قوت کتاب باید به ترجمه روان، دقیق و هوشمندانه مترجم، حجم مناسب کتاب (که برای خوانندگان عمومی است) و روایت یک دست آن اشاره کرد. بااین حال برخی ضعف‌های تاریخ‌نگارانه و تحلیل‌های پیش‌داورانه نیز نقاط ضعف اثر را شکل داده اند.

    کلیدواژگان: هولوکاست، تجدیدنظرطلب، یهودیان، اسرای شوروی، آلمان نازی
  • حسین مالکی لوطکی صفحه 147

    سیستان در سنن زردشتی جایگاه خاصی دارد از محوربودن حوزه هامون در زامیادیشت تا ظهور سه منجی دین زردشتی از دریاچه هامون؛ اگرچه درمورد زمان و زادگاه زردشت نظر یکسانی وجود ندارد؛ اما گراردو نیولی در کتاب پژوهش‌های تاریخی درباره سیستان باستان که در سال 1967 در رم تالیف کرد و نظریه خود مبنی بر اینکه زادگاه زردشت در سیستان بوده را مطرح کرد. در این کتاب که مدخلی برای آثار بعدی او هم به‌شمار می‌آید (زمان و زادگاه زردشت2، از زردشت تا مانی3 و زردشت در تاریخ4)، نویسنده با بررسی داده‌هایی از منابع ایرانی کتیبه‌های هخامنشی، اوستا، کتب پهلوی و منابع فارسی عربی و کلاسیک (به‌طورخاص دیودور سیسیلی) زادگاه زردشت را در سیستان و مکان ایران ویچ را حوضه آبگیر رود هیرمند در کوه‌های هندوکش تعیین می‌کند. نیولی طی مقالات پژوهشی خود که بیشتر آ نها درباره تاریخ ایران باستان و مذاهب پیش از اسلام ایران و سرزمین‌های مجاور است، تقریبا به‌صورت مداوم نظریات پیشین خود را با توجه به تحقیقات جدیدتر اصلاح کرده‌است؛ اما نکته قابل‌توجه در تالیفات این پژوهنده آن‌است که چارچوب اولیه و اصلی این تطور نظریات نویسنده در طی سی سال تحقیقات علمی‌اش مفید خواهد‌بود.

    کلیدواژگان: سیستان، زردشت، ایرا نشناسی
  • خدیجه کارگر اسفندآبادی صفحه 153

    تغییر موقعیت زنان منجر به پیدایش عقاید متفاوتی درمورد نقش مناسب آنان شد، تعداد کمی از دختران به مدارس مدرن رفتند؛ اما تعداد بیشتری به خصوص دختران طبقه بالا در خانه و با معلم سرخانه آموزش هایی به سبک غربی دیدند. در مصر و امپراتوری عثمانی تعدادی محافل مختلط وجودداشت که در آن ها زنان خانواده های حکمران نقش مهمی ایفا می کردند. از اواخر قرن نوزدهم به خصوص در مصر و استانبول انتشار نشریات زنان آغاز شد که مروج پایبندی علمی به خانه و خانواده از جمله مدیریت عقلانی منزل، تربیت فرزندان و سلامت و بهداشت بود؛ همچنین بعضی زنان خواستار اصلاح قانون خانواده و افزایش دسترسی به تحصیلات و کار و همچنین حقوق سیاسی شدند. ضمن این که بایست یادآورشد کتاب فوق درصدد بررسی و مطالعه زیسته های زنان در دوران امپراتوری عثمانی، ترکیه، ایران و کشورهای عربی است. نیکی کدی با ارایه این مطالعه، مفاهیمی که زنان خاورمیانه را به مثابه قربانیان بی نام ونشان می شناساند، کاملا بی پایه و منتفی می داند و مشارکت آنان در جنبش های ملی گرای مدرن، سوسیالیست و جنبش های اسلام گرا را ارزیابی و آشکار می نماید.

    کلیدواژگان: زنان، ناسیونالیسم، گرایش های جنسیتی، کشورهای عربی، ازدواج، طلاق، حضانت، قرننوزدهم، قرن بیستم
  • پیمان ابوالبشری صفحه 167

    اثر مجموعه مقالات آل‌بویه، از نوشته‌های با اهمیت ترجمه‌شده از دوره باشکوه بوییان به‌فارسی در دوره معاصر است. تنوع مطالب در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی چشم‌گیر است و هرکدام از مقاله‌ها می‌تواند رویکرد پژوهشی ویژه‌ای را برای محققان ایرانی نشان دهد که از آن الگو بگیرند. کتاب پیشرو متشکل از مقاله‌های گزینش‌شد ه شرق‌شناسانی است که تا امروز نام آ نها برای بسیاری از محققان ایرانی ناشناخته مانده‌است. نکته‌ای که نباید از آن غافل شد، اینکه مترجم کتاب، متخصص دوره بویهی است و چندی پیش شاهکار دیگری به نام اوضاع اجتماعی در دوره آ لبویه از رو ی پرویزمتحده را منتشر کرده‌است که در بین جامعه دانشگاهی مغفول ماند‌ه‌است؛ غفلتی که می‌توان آن را به‌تمام تاریخ سده‌های نخستین اسلامی در پهنه سرزمین ایران، تعمیم داد.

    کلیدواژگان: ابن مسکویه، بوییان، کاکوییان، نمادهای میترایی، مقالات آل بویه
  • نقد آثار مورخان
  • کلثوم غضنفری، بهرام روشن ضمیر صفحه 177

    رویدادنامه خوزستان یا رویدادنامه گوییدی عنوان نسخه‌ای سریانی از یک رویدادنامه کلیسایی سده هفتم میلادی است که حوادث سال‌های 590 تا حدود 650 میلادی را به‌شکل مختصر گزارش می‌کند. این اثر از این‌جهت که امروزه عملا هیچ منبع دیگری که با فاصله‌ای نزدیک به آن دوره بپردازد در دسترس نیست، از اهمیت بالایی برخوردار است. مقایسه محتوای متن یادشده با آ نچه از منابع کلاسیک و پژوهش‌های مدرن درباره ساسانیان می‌دانیم می‌تواند درجه اهمیت آن را برای استفاده در پژوهش‌های مرتبط با عصر ساسانی نشان دهد. افزون بر آن در متن مزبور نکاتی گزارش شده‌است که گاه در منابع دیگر یافت نمی‌شود یا گزارش‌های تاریخی دیگر را تکمیل می‌کند. مقاله حاضر از این جهت که ابعاد جدیدی از منابع باقیمانده مرتبط با عصر ساسانی را مورد واکاوی و نقد قرار می‌دهد، حایز اهمیت است.

    کلیدواژگان: رویدادنامه خوزستان، رویدادنامه گوییدی، عصر ساسانی، سریانی، تاریخ نگاری های اسلامی
  • نقد آثار پیشین
  • محمد باقری صفحه 191

    نوشتار حاضر جایگاه تبیینی کتاب حیات سیاسی حسنیان تا سال 145 هجری را از دو منظر ایجابی و سلبی موردنقد قرار داده است. جایگاه و اهمیت سادات حسنی در تاریخ فکری و سیاسی قرن اول و دوم هجری بسیار پررنگ بوده است. مولف کتاب با درنظرداشتن این موضوع به توصیف و تحلیل جایگاه حسنیان تا سال 145 ه پرداخته است. در این مقاله، پژوهش و مستندات و ساختار کتاب نقد و بررسی شده است.

    کلیدواژگان: سادات حسنی، امویان، عباسیان، سادات حسینی، معتزله، زیدیه، مرجئه
  • سهیلا فرجی صفحه 201

    این کتاب به بررسی مسئله نان می پردازد. تمرکز کتاب صرفا بر دوره ناصری است. وابستگی اقتصادی عصر ناصری به کشت غلات از یک طرف و قحطی نان از طرف دیگر به بروز بحران های سیاسی ایران منجر شد. این بحران ها بر زندگی اجتماعی مردم تاثیر گذاشت. این کتاب سعی دارد به بررسی علل گرانی و قحطی نان در دوره ناصری و به دنبال آن پیامدهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بپردازد. به علاوه نویسنده به تاثیر و تاثر سیاست خارجی ایران و بحران ذکرشده نیز پرداخته است و چگونگی بی اعتبار شدن ایران درنظر کشورهای خارجی را بیان می کند. این کتاب با روش توصیفی تحلیلی علاوه بر مطالعات کتابخانه ای از 60 روزنامه و 37 سند کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران و نیز سازمان اسناد ملی ایران بهره گرفته است.

    کلیدواژگان: نان، سیاست، قحطی، گرانی، عصر ناصری، بلوا
  • گوناگون
  • محمد جلال ماخانی صفحه 207

    نشریات علمی تاریخی همواره نقش مهمی در شناسایی «چگونگی» سیر تاریخ و تاریخ‌نگاری بر عهده داشته‌اند. در کشور ما نیز از مدت‌ها پیش نشریاتی وجود داشته‌اند که در قامت نشریات علمی تراز اول بازشناسی می شوند. یکی از بخش های مهم و حذف نشدنی این دست نشریات در غرب، مرور کتاب و مقالات مروری (نقد کتاب) است که در بسیاری از مجلات صاحب نام دیده می شود. «چگونگی» بخش مزبور در مجلات معتبر دانشگاهی از حیث شکل و محتوا هدف نوشتار پیش رو است، به همین دلیل با بررسی بیست عنوان از معتبرترین مجلات مطالعات تاریخی، سعی کردیم برای مخاطبان تصویری هرچند کوچک از این بخش ارایه کنیم.

    کلیدواژگان: مجله، نشریه، مرور کتاب، مقاله، تاریخ
  • یونس صادقی صفحه 231