فصلنامه نقد کتاب هنر
پیاپی 8 (زمستان 1394)

گزارشی که در پی آمده، حاصل نشست نقد و بررسی کتاب تاریخ های تئاتر است که در روز چهارشنبه 25 اردیبهشت 1395 با حضور مهدی نصرالله زاده، شهرام زرگر، علی اکبر علیزاد و مرتضی هاشمی پور در محل سرای اهل قلم برگزار شد.

به مناسبت هفته کتاب (24 30 آبان 1394) اولین نمایشگاه تخصصی «کتاب هنر» ایران با همکاری خانه کتاب و فرهنگستان هنر در نگارخانه خیال موسسه صبا برگزار شد. همزمان با این نمایشگاه، چندین نشست پژوهشی نیز با موضوع کتاب هنری در محل سینماتک مجموعه صبا برگزار گردید. آنچه درادامه آمده، سخنرانی دکتر سودابه صالحی، استادیار گروه گرافیک دانشگاه هنر تهران، در نشست «تامین منابع آموزشی هنر» است که در تاریخ 25 آبان 1394 برگزار شد.

این مقاله به معرفی و نقد کتاب در جستجوی زمان نو با زیر عنوان درآمدی بر تاریخ انتقادی هنر معاصر ایران، گردآوری ایمان افسریان می پردازد. در این مقاله پس از معرفی کتاب، از منظر محتوایی به نقد کتاب پرداخته شده است.

یکی از کتاب های مجموعه «مباحث کارشناسی طراحی گرافیک در ارتباط تصویری» را مصطفی اسدالهی تالیف کرده است. در این مقاله با نگاهی پرسش محور، میزان کارآمدی کتاب در نقل آسان مطالب مفید و جدید و همچنین توانایی آن در جذب مخاطب به مباحث تئوریک و مبانی حرفهٔ گرافیک، سنجیده شده است.

کتاب سکه های ایران، اخیرا به قلم بهرام علاءالدینی، توسط نشر پازینه منتشر شده است. این کتاب، آلبومی از سکه های این دوره است که از منابع مکتوب مختلف، جمع آوری شده و به همراه قرائت متن آن ها در قالب یک کتاب به طبع رسیده است. این مقاله به نقد و بررسی این کتاب می پردازد.

بنا بر آنچه از شواهد و خاطرات نزدیکان و دوستان اردشیر محصص و پرویز شاپور، برجای مانده است، هر دو هنرمندانی محجوب، پرکار اما خلوت گزیده و کم حرف بودند و طبعا تا حد ممکن از ورود رسانه به حریم خصوصی خود در عین محبوبیت اجتناب می کردند. طی چند دههٔ اخیر، جز به بهانه سال شمار تولد مرگ یا مرور ادواری آثار، کمتر نقد، یادداشت و کتابی که به وجه آرتیستیک زندگی ایشان بپردازد، منتشر شده و این مسئله در کنار محدودیت منابع کتابخانه ای موجود، مرگ بسیاری از نزدیکان ایشان و آغاز تحریف و جعل خاطرات منسوب به آن ها و... تشدید شده است. به واقع، اردشیر محصص از شناخته شده ترین هنرمندان تجسمی ایرانی در فضای خارج از ایران و آغازکنندهٔ موج نوی کاریکاتور ایرانی است و پرویز شاپور نیز از دوستان نزدیک به محصص و خود از هنرمندان پرآوازه و مبدع به شمار می رود. به بهانه انتشار دو کتاب (مستقل) سید امیر سقراطی از طرح ها و کاریکاتورهای پرویز شاپور و اردشیر محصص در مجموعه «گلستان هنر» نشر پیکره، ضمن مرور اجمالی این دو کتاب، به نقاط قوت و ضعف آن ها می پردازیم. مولف در این کتاب ها، بر اساس تحقیق و بررسی میان مدارک، مستندات، منابع تصویری و مکتوب موجود و گفتگو با دوستان و نزدیکان ایشان در قالب رویکرد تکوینی، روایت مختصر، ملموس و بی حاشیه ای را برای کشف رازهای مستتر زندگی هنری محصص و شاپور ارائه می دهد تا پاسخی برای پرسش های مخاطبان (نسل جوان) در این خصوص بیابد.

شهرت جهانی و ارزش بالای فرش دست باف ایران نسبت به فرش های تولیدی مشابه، مدیون دو اصل هویت (هنر و زیبایی) و شناسه های کیفیتی (دوام و پایداری) است و اگر فرش دست باف سنتی بخواهد به ارزش گذشته خود دست پیدا کند، باید به هویت و ساختار مشخصی که فرش دست باف با آن تعریف می شود، گردن نهد. لذا در کتاب فرش دست باف هویت ناشناخته، توضیحاتی پیرامون هویت و کیفیت فرش دست باف ایران ارائه گشته و سعی شده بیشتر به این سوال پاسخ داده شود که چرا فرش دست باف ایران، جایگاه دیرین خود را از دست داده و هر روز، بیش از پیش شاهد ظهور رقبا و بی اعتنایی خریداران سنتی و نزول بازارهای فروش این کالا هستیم؟ در این راستا نویسنده معتقد است که تاثیر ویرانگر برخی ناهنجاری ها، همانند تولید فرش ماشینی که به مرور در روند تولید فرش دست باف ایران پدید آمده اند، بر سیر نزولی فرش دست باف انکارناپذیر بوده و اگر این آسیب ها مورد بررسی و درمان قرار نگیرند، همچنان شاهد تداوم وضعیت فعلی خواهیم بود. از طرفی دیگر، هویت در فرش دست باف، تنها زاییده تصورات، تغییرات فرهنگی و تاریخی نیست؛ بلکه مبانی ساختاری فرش را نیز در برگرفته و به آن ها مفهومی فرهنگی و قابل شناسایی می بخشد و اگر فرش ایرانی در جهان آسیب دیده است، باید آن را از اثرات نوع تولید دانست.

در این مقاله، تلاش شده است تا ضمن تعریف مفهوم کتابشناسی، به بررسی شیوه ها و اصول تنظیم آن ها پرداخته شود؛ و ضمن ارائه فهرست توصیفی کتاب شناسی ها و فهرست های پیشین منتشرشده در حوزه سینما در ایران، به معرفی و بررسی کتاب شناسی سینما در ایران 1306 1394 پرداخته شود. در معرفی این کتاب، سعی بر آن بوده ضمن بررسی محتوایی، به جنبه های ظاهری اثر نیز توجه شود. در بررسی محتوایی، با معرفی بخش های مختلف کتاب، به منظور روشن شدن ذهن مخاطب، به ذکر نمونه هایی از متن پرداخته شده است. در انتها طرح اولیه تنظیم کتابشناسی در حوزه سینمایی ارائه شده است. امید است علاقه مندان بتوانند از طریق این مقاله، به ارزیابی دقیقی از کتاب حاضر دست پیدا کنند.

هنر در عصر دیجیتال، نوشته بروس وندز Wands Bruce به تازگی با ترجمه مهدی مقیم نژاد و محمدعلی مقصودی راهی بازار شده است. در نقصان منابع در باب هنر دیجیتال در بازار کتاب ایران، این کتاب با تصاویر و توضیحات فراوان و اشارات گوناگون به هنرمندان معاصر این گرایش، آن هم به قلم وندز، که زیسته و شکل دهنده در دنیای دیجیتال و شکل گیرنده آن است، می تواند خبر خوبی برای هنرمندان معاصر باشد. این مختصر به معرفی و نقد کتاب یادشده می پردازد.

فیلمنامه نویسی، یکی مهم ترین بخش های تولید فیلم انیمیشن است که تاثیر بسزایی در موفقیت اثر دارد و در این راستا، کتاب های متعددی هم منتشر شده است.
در این مقاله، سعی شده است یک مطالعه تطبیقی درباره ساختار و شیوه نگارش در این گونه کتاب ها با بررسی کتاب فیلمنامه نویسی انیمیشن انجام شود و همچنین مطالب و نکات مهم این کتاب که حاصل تجربه نویسنده است، به شکلی خلاصه برای خوانندگان ارائه گردد؛ همچنین بخش های مهم کتاب چون تهیه پیش طرح، طرح اصلی، قالب فیلمنامه و گفتگو نویسی، به طور ویژه مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است.

دیزاین بریف Design Briefs، کتابی است که سال ها دست مایه خلق آثار تجاری موفق گوناگون توسط هنرمندان، طراحان و آژانس های تبلیغاتی بوده است. در این مقاله، سعی بر آن بوده تا به موضوع نقد کتاب دیزاین بریف، نوشته پیتر آل فلیپس Philips Peter Lو ترجمهٔ سلمان یافت آبادی پرداخته شود.
این مقاله شامل بخش های دربارهٔ نویسنده، کتاب و چگونگی ترجمهٔ کتاب است. برای درک بهتر خواننده از عنوان «دیزاین بریف»، مصاحبه ای از نویسندهٔ کتاب به این مقاله اضافه شده و در آخر، به نقد کتاب پرداخته شده است.

بیان هنری آی وی وی Ai Weiwei (متولد 28 اوت 1957) حول محور استفاده از تکنیک های سنتی چینی برای ایجاد طرح ها و اشکال جدید و شکل دادن به مواد سنتی با روش های نوین می چرخد. او شخصی است که مدام در حال گسترش معنای هنر است و با استفاده از وسایل و ملزومات روزمره، دنیایی تازه در برابر دیدگان جهانیان می گشاید و به یکی از قدرتمندترین هنرمندان عرصه پرفورمنس (اجرا) تبدیل شده است. در مواجهه با حکومت وقت، آی وی وی خود را برای تداوم فعالیت ها و همچنین وفاداری به اعتقاداتش در معرض خطر قرار می دهد. نوشته حاضر با نقد و بررسی کتاب آی وی وی در گفت وگو با هانس اولریش اوبریست Hans Ulrich Obrist، ترجمه شروین شهامی پور به بررسی ریشه کارهای آی وی وی در تاریخ هنر چین پرداخته و نگاهی به چگونگی همسان سازی نقوش سنتی برای ایجاد احساساتی بیگانه توسط هنرمند دارد. همچنین ایستادگی بی نظیر آی وی وی مابین گرایش های حاضر در هنر غربی و احساسات هنری چینی ها، مورد کاوش قرار می گیرد.

دورهٔ قاجار، یکی از شگفت آورترین دوره های حیات هنری ایران، به ویژه در عرصه نقاشی است. این دوره را هنرمندان و پژوهندگان تاریخ هنر، دورهٔ فرنگی سازی و عصر پیکرنگاری درباری نام نهاده اند. آثار به جا مانده از این دوره، از منظر شیوهٔ اجرا و هم چنین درک مفهوم زیبایی، موجودیتی نوین به هنر ایران بخشیده است. اندیشه ای که از نظر صورت و مضمون و نیز نوآوری، در نهایت در عناصری چون پیکره ها و صورت های انسانی و عناوین متنوع دیگر نظیر منظره و طبیعت بی جان، تجلی می یابد. برای درک بهتر این زمان، باید با بررسی نقاشی های برجای مانده از آن دوران و با تحلیل آن ها، به مفهوم دقیقی از زیبایی شناسی هنر اوایل قاجاریه پرداخت. یکی از مجموعه های با اهمیت در هنر قاجار، محموعهٔ ایمری است که به بهانهٔ چاپ ترجمهٔ کاتالوگ آن، در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد. این مجموعه، خوش بختانه نزدیک به چهل سال پیش توسط دولت وقت ایران خریداری شد و آن گونه که ما می دانیم، اینک در موزهٔ هنرهای زیبای سعدآباد نگهداری می شود. در همان زمان، کاتالوگی از نقاشی های موجود در این مجموعهٔ خریداری شده توسط یکی از پژوهشگران خارجی منتشر شد که به نظر می رسد سفارش دولت وقت ایران بوده است؛ شامل اطلاعاتی نظیر تاریخچه ای مختصر از گردآورنده گان و نحوهٔ گردآوری و توصیف دقیقی از نقاشی ها. توصیف ها شامل معرفی اثر، نام نقاش، سال خلق اثر، ملاحظاتی دربارهٔ اثر همچون پارگی ها یا بریدگی ها و در برخی موارد، منابعی که به معرفی آن اثر پرداخته و نمایشگاه هایی که از آن ها برپاشده و در نهایت اندازهٔ دقیق نقاشی است. از آنجا که این کاتالوگ از اهمیت ویژه ای در هنر ایران برخوردار است، در سال 1393 توسط پژوهشگر ارجمند و مترجم توانا جناب آقای علیرضا بهارلو، با عنوان شمایل نگاران قاجار، ترجمه شده و توسط نشر پیکره روانهٔ بازار کتاب گردیده است. آنچه مسلم است این ترجمه از این کاتالوگ پس از گذشت چهار دهه، خالی از اشکال و کاستی نیست و بهتر می بود تا مترجم محترم در طول ترجمه، به تکمیل اطلاعات جدید دربارهٔ این مجموعه می پرداخت و خود، مقدمه و حاشیه ای برآن می نگاشت. در مقالهٔ پیش رو سعی بر آن داریم تا با بررسی ابعاد مختلف این کاتالوگ و ترجمهٔ آن، علاوه بر ذکر نکاتی چند از کاستی های ترجمه، اطلاعات جدید و مهمی از مجموعهٔ ایمری و هنر پیکرنگاری قاجار به خواننده گان فرهیخته فصلنامه ارائه دهیم. هم چنین سعی شده تا این دوره از نقاشی ایران را با استفاده از مجموعهٔ حاضر تا آن مقدار که ممکن باشد، کنکاش کرده و مباحثی را پیرامون آن مطرح نماییم.

این مقاله، در پاسخ به نقد آقای علیرضا هاشمی نژاد بر کتاب عماد ملک خط، تالیف مهدی نورمحمدی که با عنوان «افسانه ای دیگر دربارهٔ میرعماد خوشنویس» در شمارهٔ 7 (پاییز 1394) همین فصلنامه به چاپ رسید، نوشته شده است.
در ابتدا بر خود لازم می دانم از منتقد محترم علیرضا هاشمی نژاد که به نگارش نقد اثر این جانب عماد ملک خط پرداختند، تشکر و قدردانی کنم. بدیهی است که نقد آثار ادبی و هنری، موجب پویایی و تعالی روح تحقیق و ایجاد نشاط و سرزندگی در میان محققین و عرضهٔ آثار بهتر توسط آنان خواهد شد.
پاسخ خود بر نقد ایشان را در ذیل 4 محور: الف) نقد سلیقه ای؛ ب) قضاوت های صحیح؛ ج) قضاوت ها و برداشت های نادرست؛ د) سخن پایانی، مطرح کرده و داوری نهایی را بر عهدهٔ خوانندگان و مخاطبان گرامی وامی گذارم. امید است موارد مطرح شده باعث هرچه بیشتر نهادینه تر شدن آداب و اخلاق نقد از سوی نقدکنندگان و نقد شدگان شود.

در شماره 7 (پاییز 1394) فصلنامه نقد کتاب هنر، نقدی با نام «شمه ای از خوشنویسی قاجار» بر کتاب سبک شناسی خوشنویسی قاجار نوشته شده است. منتقد محترم در نقد خود به مواردی پرداخته است که ضمن تشکر از تلاش ایشان، نیاز به تکمله ای دارد؛ از این بابت تحریر مطلب حاضر ضرورت یافت؛ زیرا تلاشی است در واکاوی رویکرد حاکم در تالیف اثر و بی تردید به قصد پاسخ به نقد مزبور یا دفاع از کتاب مورد نقد نیست. نقد را در هر شکلی باید غنیمت شمرد؛ زیرا معتقدم نقد بر ارزش کتاب و دانش نویسنده و ارتقاء فهم تخصصی و عمومی می افزاید؛ اما گفتگوی نویسنده و نقاد بر تکمیل هر دو اثر می افزاید و خواننده را به سوی فهم کامل تر هدایت می کند.

قلم کی هانی: هندسه قدسی و علم خوشنویسی عربی، توسط احمد مصطفی و استفان اسپرل نگارش شده و در سال 2014 میلادی در لندن به چاپ رسیده است. در سال 1394 هجری شمسی در بیست و سومین دوره جایزه جهانی کتاب سال، پس از گزینش اولیه از میان بیش از دو هزار عنوان کتاب با موضوعات مختلف مطالعات اسلامی و مطالعات ایرانی، در بخش هنر به عنوان اثر برگزیده این دوره معرفی شده است.
این گفتار، در دو بخش تنظیم شده: در بخش اول، کتاب به شکل کامل معرفی می شود و در بخش دوم، مصاحبه ای آمده که به درخواست فصلنامه نقد کتاب هنر، هم زمان با برگزاری بیست ودومین مراسم اهدای جوایز کتاب سال در محل کتابخانه ملی، انجام شده است.

با اندکی تامل در تاریخ هنر، می توان به روشنی دریافت که مسیر رسیدن به هدف والای هنرمند، یعنی «خلاقیت» همواره جستجو و نگاه جستجوگرانه بوده است. گاه هنرمند این جستجو را از خود آغاز می کند و گاه در میانه راه به خود می پردازد. هنرمند هنرهای تجسمی، تصوری که از خویشتن خویش دارد را در غالب فرمی که در طول سال ها ممارست به آن رسیده به صورت خودنگاره عرضه می دارد.

در دوره صفویه، به دلیل رونق تجارت با کشورهای اروپایی، سفرهای تجار اروپایی به ایران نیز بیشتر و بیشتر شد. شاه عباس اول به نقاشی و دیگر هنرها علاقه مند بود و به واسطه مراودات تجاری با کشورهای غربی با نقاشی طبیعت گرای غرب نیز آشنا شد. پس از شاه عباس، جانشین او یعنی شاه صفی اول به مراتب به روش نقاشی طبیعت گرای غربی از خود علاقه بیشتری نشان داد و حتی دستور داد تا از هلند، لوازم و رنگ های نقاشی مناسب برای هزار نقاش به کشور وارد شود. در این دوره، نقاشان زیادی از اروپا در ایران حضور داشتند و حتی کارگاه های آموزشی برای نقاشان در اصفهان برگزار می کردند. برخی نقاشان برجسته آن دوران به نقاشی طبیعت گرای غربی روی آوردند و برخی دیگر در روشی که تا آن زمان می شناختند، ماندند و تعدادی نیز برای آموختن روش نقاشی غربی به باختر سفر کردند و پس از چند سال به ایران بازگشتند. در این میان، کوشش هایی هم در زمینه تلفیق این دو روش صورت گرفت.

از سده چهارم و پنجم هجری تا دوره ی قاجار تالیفات بسیاری در باب خوشنویسی و کتابت به جای مانده است.
غالب این رسالات منظوم و منثور به اداب قواعد و ادات خوشنویسی اختصاص دارند و برخی تذکره هایی مختص به خوشنویسان هستند که در این میان تنها نمونه تذکره منظوم که تا کنون شناسایی شده، حیات خوشنویسان، اثر محمدحسین علوی از خوشنویسان سده 13 قمری هندوستان است.

موسیقی مدرن، تالیف موریس لورو Leroux Maurice، ترجمه و تفسیر مصطفی کمال پورتراب، یکی از نویسندگان ایرانی حوزه موسیقی، کتابی است که برای اولین بار در سال 1370 توسط نشر چشمه منتشر شد و در سال 1389 به چاپ پنجم رسید و می رود که به چاپ های بالاتر برسد. متاسفانه در کمبود یا فقدان جریان نقد در موسیقی ایران، به صورت کلی و در نشر مربوط به این هنر به صورت خاص، این کتاب باوجود اشکالات جدی، همچنان مورد استفاده و حتی استناد برخی نویسندگان ایرانی حوزه موسیقی است. از این رو در این مقاله کوشش می شود که برخی از نقاط ضعف و اشکالات آن مورد بررسی قرار گیرد.

کتاب صنایع کهن در دوره قاجار (1925 1800)سهم مهمی در معرفی آنچه روش های سنتی در صنایع ایران نامیده می شود، دارد. چگونگی عملکرد این روش های سنتی در برابر رشد واردات محصولات خارجی، مرکز توجه این تحقیق است. فلور Floor همچنین تاسیس برخی از کارخانه های اروپایی در قرن نوزدهم در ایران را مورد تحلیل قرار داده و در باب روش های سنتی مورد استفاده در صنایع مختلف، صحبت می کند.

این مقاله به بررسی هنرمند درباری دوره ناصری، ابوالحسن غفاری کاشانی، ملقب به صنیع الملک می پردازد. صنیع الملک، یکی از نخستین هنرمندان ایرانی بود که از موزه های اروپا دیدن کرد و آموزه های خود را به هنر نقاشی ایران منتقل کرد. وی همچنین سمت های دولتی متفاوتی چون رئیس دارالطباعه دولتی و سردبیر روزنامه دولت علیه ایران را بر عهده داشت. از مهم ترین کارهای او مدیریت هنری نسخه خطی و مصور هزارویک شب با 3655 نگاره است که در شش مجلد تدوین شده است. وی سهم بسزایی در تحولات اجتماعی و درباری در ایران ایفا کرده است.