فصلنامه نقد کتاب علوم اجتماعی
پیاپی 13 (بهار 1396)

کتاب ایران و دو جنبش در نیم قرن (مشروطه و نفت)، نوشته آقای سهراب صلاحی استادیار گروه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه جامع امام حسین (ع) به عوامل ساختار حکومتی، اوضاع سیاسی، وضعیت اجتماعی و وضعیت اقتصادی حاکم بر ایران در اواخر قاجار و استقرار و حکمرانی عصر پهلوی پرداخته و ناآرامی ها و جنبش های برخاسته از این شرایط را تبیین و مورد کندوکاو قرار می دهد. به نوشته نویسنده، ایران در میان کشورهای دیگر جهان، تنها کشوری است که در کمتر از سه ربع قرن، یعنی هفتادوپنج سال (1979 1906) شاهد دو جنبش و یک انقلاب بزرگ بوده است. او جنبش مشروطه را در سال 1906 حرکتی اصلاحی و ضداستبدادی می داند که برای تجدید قوای فرسوده شده سلاطین قاجار شکل گرفته است. جنبش ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 هجری شمسی را نیز یک حرکت اصلاحی اما ضداستعماری و برای قطع سلطه انگلیس بر منابع و ذخایر نفت ایران دانسته و انقلاب اسلامی سال 1357 را انقلابی واقعی و ساقط کننده نظم سیاسی موجود و استقرار یک نظم جدید مبتنی بر آموزه های اسلامی به شمار می آورد.
هریک از دو جنبش را می توان نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران و زمینه ساز انقلاب اسلامی که سال ها بعد به وقوع پیوست دانست. آن طور که پیداست و شواهد نشان می دهد، کتاب برآمده از یک پژوهش است که سوالات اصلی آن عبارت اند از: وقایع و جریان های بسترساز پیدایش دو جنبش مشروطه و نفت چه بوده و تاثیر آن ها بر انقلاب اسلامی چه هست؟ چرا و به چه دلیل پس از پیروزی های به دست آمده از این دو جنبش راه سقوط را پیمودند؟ از این سوالات اصلی چند سوال فرعی حاصل می شود. روش پژوهش کتابخانه ای و با کمک گرفتن از روش فیش برداری اطلاعات از منابع دست اول و دوم بوده است.

نویسنده در این کتاب می خواسته به خواننده خود، جایگاه کلیدی جنسیت را در زندگی اجتماعی اش یادآور شود، به تاثیر آن در زندگی روزمره واقف و هوشیارش کند، تا به این درک نائل آید که تصمیماتی که هر فرد در زندگی می گیرد و تجربیات زندگی روزمره تا چه حد تحت الشعاع «جنسیت»اش است. این کتاب از شش فصل تشکیل شده است که طی آن ضمن مروری بر رویکردهای زیست شناختی و روان شناختی نسبت به جنس و جنسیت، خواننده را همچنین با «نظریه های رشد جنسیت در روان شناسی» آشنا می کند، مفاهیم پایه مربوط به جنسیت در جامعه شناسی و از جمله مفاهیم «نقش اجتماعی و نقش جنسیتی»، «هنجار جنسیتی»، «تفاوت نقش های اجتماعی زنان و مردان»، «جامعه پذیری جنسیتی»، «کلیشه های جنسیتی و جامعه پذیری جنسیتی» و نهایتا «هویت یابی جنسیتی» را پوشش می دهد. در این کتاب، جنسیت، هم در روابط بین فردی (جامعه شناسی خرد) و هم در نهادهای اجتماعی (جامعه شناسی کلان) مورد توجه قرار گرفته است. در جمع بندی نهایی می توان گفت، کتاب جنسیت، جامعه و جامعه شناسی، از نقطه نظر محتوا درمجموع از کیفیت مطلوبی برخوردار است. با توجه به این که حوزه مطالعات جنسیت، هنوز در ایران، در زمینه ادبیات نظری و پژوهشی دچار محدودیت و کمبود منابع و نیازمند توسعه است این اثر می تواند با تکیه بر نقاط قوت محتوایی خود، صرف نظر از برخی کاستی ها که در جریان نقد اثر بدان اشاره شده است، جایگاه خوبی را در مجموعه ادبیات حوزه مسائل جنسیت در سطح جامعه دانشگاهی و نهادهای پژوهشی به خود اختصاص بدهد.

جامعه شناسی روسپی گری گامی مهم در پرداختن به یکی از پدیده های اجتماعی جامعه ایران است که برای سال ها و حتی تاکنون برای بخش های مهمی از جامعه و حکومت، حکم تابو داشته و سخن گفتن از آن و موضوع مطالعه قرار دادنش بسیار دشوار بوده است. پژوهش سعید مدنی، تلاش کرده با جمع آوری مجموعه داده های تجربی و اطلاعات آماری موجود در این زمینه، چشم اندازی از وضعیت این پدیده در ایران و جهان به دست دهد. دو فصل مهم از کتاب مدنی در همین راستا به توصیف وضعیت روسپیان و همچنین ارائه شرحی از علل و عوامل گرایش آنان به روسپی گری اختصاص یافته است. در کنار آن آشناکردن مخاطب با نظریه های موجود در حوزه روسپی گری، مطالعه نسبت روسپی گری و ایدز و همچنین مطالعه وضعیت ایدز در قوانین داخلی و بین المللی، اهداف دیگر کتاب بوده است.
پژوهش مدنی از نظر منسجم کردن داده های تجربی و معرفی کردن نظریه های موجود در این حوزه، «مقدمه» ای مهم برای ورود به جامعه شناسی روسپی گری است، اما چنان که مدنی خود توضیح داده، تا دستیابی به نظریه ای جامعه شناسانه در باب روسپی گری در جامعه ایران فاصله زیادی دارد. می توان با معرفی جامع تر پژوهش های تجربی مورد استناد در پژوهش، به غنای اثر افزود و با افزودن بحثی انتقادی در باب نظریه های این حوزه در پرتو داده های تجربی مربوط به جامعه ایران به سوی فراهم شدن امکانات نظریه پردازی در این حوزه حرکت کرد. در عین حال بر این اثر نباید هدفی بیش از توصیف و علت کاوی مقدماتی روسپی گری در ایران بار نمود و از این رو پیگیری تبارشناسی روسپی گری آن گونه که در مقدمه چاپ دوم اثر مورد اشاره سعید مدنی قرار گرفته می تواند موضوع پژوهش های مستقلی باشد.

کتاب جدید اصول و مبانی جغرافیای فرهنگی؛ با تاکید بر جغرافیای فرهنگی ایران نخستین اثر تالیفی در حیطه جغرافیای فرهنگی است که با رویکرد فرهنگی سیاسی در چهار فصل و یک مقدمه به رشته تحریر درآمده است. این کتاب به عنوان منبع درسی برای دانشجویان مقطع کارشناسی جغرافیا نوشته شده و با طرح مباحثی مرتبط به دنبال شناساندن اصول و مبانی این شاخه از جغرافیای انسانی است. در هر فصل ضمن توجه به مفهوم محوری فرهنگ، تلاش شده تا حلقه های واسط میان جغرافیا و فرهنگ نشان داده شود. این مباحث عبارتست از: مفاهیم بنیادین، مکاتب، ابعاد موضوعی، توسعه و فناوری و جغرافیای فرهنگی ایران. توجه به مسئله فرهنگ برای تبیین رابطه انسان و محیط و اختصاص فصلی در زمینه جغرافیای فرهنگی ایران از نقاط قوت کتاب است. چرا که طی دهه های اخیر انسان و فرهنگ در کانون توجه جغرافیای نو قرار دارد و نویسندگان کتاب به این امر واقف بوده اند.

کتاب جدید اصول و مبانی جغرافیای فرهنگی؛ با تاکید بر جغرافیای فرهنگی ایران نخستین اثر تالیفی در حیطه جغرافیای فرهنگی است که با رویکرد فرهنگی سیاسی در چهار فصل و یک مقدمه به رشته تحریر درآمده است. این کتاب به عنوان منبع درسی برای دانشجویان مقطع کارشناسی جغرافیا نوشته شده و با طرح مباحثی مرتبط به دنبال شناساندن اصول و مبانی این شاخه از جغرافیای انسانی است. در هر فصل ضمن توجه به مفهوم محوری فرهنگ، تلاش شده تا حلقه های واسط میان جغرافیا و فرهنگ نشان داده شود. این مباحث عبارتست از: مفاهیم بنیادین، مکاتب، ابعاد موضوعی، توسعه و فناوری و جغرافیای فرهنگی ایران. توجه به مسئله فرهنگ برای تبیین رابطه انسان و محیط و اختصاص فصلی در زمینه جغرافیای فرهنگی ایران از نقاط قوت کتاب است. چرا که طی دهه های اخیر انسان و فرهنگ در کانون توجه جغرافیای نو قرار دارد و نویسندگان کتاب به این امر واقف بوده اند.

کتاب تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران، در ابتدا به صورت مجموعه مقالاتی در طی سال های 1328 تا 1331 شمسی منتشر شد. نویسنده در این کتاب، تاریخ ایران را از آغاز مهاجرت اقوام آریایی و سکونت آن ها در ایران و برپایی حکومت های ماد و پارس تا پایان عهد صفوی روایت می کند و تلاش می کند هم تاریخ سیاسی شاهان و تغییر حکومت ها را بنویسد و هم به اموری چون علوم، هنرها، ادبیات، صنایع و معماری در هر دوره حکومتی بپردازد و خطوط برجسته تاریخ چندهزارساله ایران را در اثر خویش طرح کند. نویسنده در مقدمه کتاب داعیه عبور از تاریخ نگاری رسمی دارد و می خواهد به جای تاریخ سلاطین، تاریخ احوال مردم و دستاوردهای تمدنی آن ها را بنویسد.

جامعه شناسی زندان زنان نوشته زهرا سادات مشیر، در ده فصل، به آسیب شناسی فرآیندهای اجتماعی در زندان زنان و راهبردهای ارتقای آن می پردازد که بخشی از این ارتقا به جامعه بیرون از زندان و سازمان های مردم نهاد بازمی گردد. این کتاب علاوه بر نگاهی بر فرهنگ و وضعیت زندان زنان، به مدیریت زندان زنان، زندانیان زن با شرایط خاص، سلامت جسمی و روانی زنان زندانی، توانمندسازی زنان، مشکلات بعد از آزادی و حبس زدایی نیز می پردازد.

کتاب بحران در جامعه شناسی: نیاز به داروین اثر جوزف لوپریاتو (2015 1928) جامعه شناس ایتالیایی و دانشجوی سابقش تیموتی آلن کریپن پس از هفده سال از انتشار متن اصلی (لوپریاتو و کریپن، 1999) با ترجمه حسین حسنی در تابستان 1395 به بازار کتاب عرضه شده است. نویسنده اصلی کتاب با ترجمه مقاله اش با عنوان «ویلفردو پارتو: دیدگاه زیست شناسی اجتماعی، نظام و انقلاب» (لوپریاتو، 1372) برای پژوهشگران ایرانی تاحدی شناخته شده است. کتاب از سه بخش و در مجموع نه فصل تشکیل شده است. بخش اول با عنوان «از نویدهای نخستین تا عمیق ترشدن بحران» به داعیه های تکاملی بنیان گذاران جامعه شناسی و سپس فراموشی آن ها و بالاخره عمیق ترشدن بحران در جامعه شناسی می پردازد. در بخش دوم با عنوان «عناصر نظریه تکامل» به بررسی نظریه انتخاب طبیعی داروین و عناصر علم رفتار تکاملی پرداخته می شود. در بخش سوم نیز با عنوان «انطباق پذیری گزینشی و دلالت های کاربردی آن» وابستگی امر فرهنگی به امر زیستی و به عبارت بهتر بنیادهای زیستی حوزه هایی چون تمایزات جنسیتی، قشربندی اجتماعی، و قومیت مورد بررسی قرار می گیرد. با توجه به مجموع آثار این دو نویسنده، آنان را می توان مدافع گسترش رویکرد نو داروینی، رویکرد نو پارتویی در جامعه شناسی یا هوادار زیست شناسی اجتماعی، جامعه زیست شناسی (ویلسون، 1975)، علم رفتاری تکاملی و علم اجتماعی تکاملی و رفتار اجتماعی حیوانی دانست. این نوشتار به نقد محتوایی اثر یعنی دیدگاه های نویسندگان کتاب می پردازد و بنابراین واجد نقدهای احتمالی درباره ویژگی های شکلی و ترجمه محتوایی کتاب نمی باشد.

الساندرو دورانتی در این درس نامه نوآورانه، انسان شناسی زبان شناختی را حوزه ای میان رشته ای معرفی می کند که زبان را به مثابه ذخیره ای فرهنگی و سخن گفتن را به منزله عملی فرهنگی مطالعه می کند. این کتاب اولین اثر در حوزه انسان شناسی زبان شناختی است که به فارسی ترجمه شده است. در این کتاب، نظریه ها و روش های انسان شناسی زبان شناختی معرفی می شود و این کار از رهگذر مباحثی چون گونه گونی زبانی، دستور کاربردی، نقش سخن گفتن در تعامل اجتماعی، سازمان و معنای ساخت های محاوره ای و مفهوم مشارکت در حکم واحد تحلیل انجام می گیرد. کتاب انسان شناسی زبان شناختی در عین برخورد مبتکرانه با موضوع تحقیق خود، اثری خواندنی و مناسب برای علاقه مندان به خصوص دانشجویان این رشته است.

این مقاله می کوشد تا به مدخل دانشنامه استنفورد بپردازد و آن را مورد بررسی قرار دهد. عنوان این مدخل مفهوم قصدیت جمعی است؛ قصدیت جمعی مفهومی است که امری را هدف قرار می دهد که چگونه تصمیم فردی به تصمیم جمعی متحول می شود و دو فرد در اقدامی مشترک عمل می کنند. در این مدخل از زوایای متفاوت پدیدارشناسی، زبانی و جامعه شناسی به قصدیت جمعی پرداخته شده است؛ این نگاه به مفهوم قصدیت جمعی در چهار فراز دنبال می شود. نخست می کوشد در مورد این مفهوم به تقریر نزاع بپردازد؛ سپس تاریخچه این مفهوم را برمی شمرد؛ آن گاه در بخش سوم بیان می کند که قصدیت جمعی از چه جهت جمعی است و در آخر به مباحث خاص در این مفهوم می پردازد. در پایان مقاله به نقد و بررسی مدخل استنفورد پرداخته می شود. این نقد در دو سطح ارائه می شود؛ یکی نحوه ارائه مدخل به زبان فارسی است که به انتشارات و سپس مترجم برمی گردد و دیگر به دیدگاه های نویسندگان مدخل می پردازد.

پس از گذشت 150 سال از مانیفست کمونیست نوشته مارکس و انگلس، هنوز جریان چپ مارکسیستی، معضل گذر از سرمایه داری را در عمل و اندیشه پیش رو دارد. طی این 150 سال، طوفانی از وقایع جهان ما را درنوردیده است که بخش مهمی از آن به طور مستقیم و غیرمستقیم با نظریه مارکس مبنی بر این معنا پیوند دارد که جهان ما روزی نظام سرمایه داری موجود را پشت سر خواهد گذاشت و به نظام متکامل تری که آن را سوسیالیسم نامیده اند، گذر خواهد کرد. اما دانش پژوهان و فعالان سیاسی مارکسیست هنوز هم همچنان ناگزیرند با همین مسئله (گذر از سرمایه داری) دست و پنجه نرم کنند، هرچند که اکنون گنجینه ای از تجارب را در اختیار دارند. سعید رهنما یکی از دانش پژوهان کشورمان تلاش کرده است این مسئله بغرنج را با رجوع به برجسته ترین پژوهندگان و فعالان مارکسیست بار دیگر طرح کند و نظر آن ها در کتاب یادشده در اختیار خوانندگان علاقه مند قرار دهد.

ولادیمیر شلاپنتوخ، نویسنده روس تبار در کتاب نظم اجتماعی در جامعه معاصر (عنوان انگلیسی: ترس در جامعه معاصر) عاملی متفاوت با دیدگاه ها و نظریه های رایج را در برقراری و حاکمیت نظم اجتماعی مطرح می کند. وی ترس اجتماعی را در برابر ارزش های درونی شده به عنوان اساس نظم در جامعه انسانی می داند و با نقد و بررسی رویکردهای هابز، لاک و پارسونز در زمینه نظم اجتماعی، بر این باور است که جای ترس و نقش آن در ادبیات جامعه شناسی خالی و به تعبیری مغفول مانده است. شلاپنتوخ با اتکا به نظرات سه اندیشمند فوق، منشاء هنجارهای اجتماعی که نظم را در جامعه برقرار می سازند، با دو مفهوم فرهنگ از بالا و فرهنگ از پایین از هم تفکیک می کند و آن را مبنای نظریه سازی خود قرار می دهد. وی معتقد است که دیدگاه های لاک و پارسونز که متاثر از علوم اجتماعی امریکا هستند، نقش ترس از محرومیت و نقش دولت و مقررات را به عنوان مبنای نظم اجتماعی نادیده می گیرند. نویسنده که به منظور شناخت گرایش های جهانی، همچنین تبیین تمایزها در نقش ترس در جوامع مختلف، از رویکرد مقایسه ای بهره می جوید، در این کتاب موضوعاتی از جمله: بزرگنمایی نقش ارزش های درونی شده در حفظ نظم، خلط ارزش ها با مقررات، اهمیت نقش ارزش های مشترک در جامعه، نادیده گرفتن خصلت تخریبی برخی ارزش ها، تغییر و ثبات ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و نیز موضوع افزایش نقش کنترل غیررسمی و کاهش نقش راهبری کنترل رسمی به ویژه نقش مثبت دولت در حفظ نظم را با روشی پژوهشگرانه و آکادمیک بررسی می کند. تجربه زیسته مولف در دو نظام سیاسی- اجتماعی کمونیستی و کاپیتالیستی به همراه نگاهی نکته سنج و ژرف اندیش و تسلط بر ادبیات جامعه شناسی، سبب شده تا با اثری جذاب، چالش برانگیز و آموزنده مواجه باشیم.

جنبش زنان به عنوان یکی از جنبش های رهایی بخش اجتماعی در اغلب کشورهای دنیا، عموما با خواسته هایی در ابعاد ملی گره خورده است. پژوهشگران بسیاری نیز کوشیده اند تا با تحلیل شرایط تاریخی یک ملت، ریشه های جنبش های اجتماعی را در ابعاد ملی مورد بحث و بررسی قرار دهند. ما هم به عنوان مخاطبان مشتاق در شنیدن از جنبش های زنان در کشورهای مختلف دنیا، کمتر به پژوهش و تالیفیبرخورده ایم که مولف آن به بررسی ابعاد محلی جنبش نیز پرداخته باشد و با تفکیک کردن محیط های شهری، دست به تجزیه و تحلیل کل یک حرکت اجتماعی بزند. پروفسور راکا رای رئیس دپارتمان جامعه شناسی دانشگاه برکلی آمریکا اما با تاکید بر میدان های سیاسی متفاوت دو شهر کلکته و بمبئی در جنبش زنان هند، نگاهی درون جنبشی به تحرکات زنان هند در برابری خواهی آنان داشته و از این رو با روشی بدیع به گزارش تلاش های متفاوت زنان هندی با توجه به ویژگی های فرهنگی سیاسی متفاوت در دو شهر پرداخته است. انتخاب روش تحقیق کیفی با ابزارهای مشاهده مشارکتی و مصاحبه عمیق در گردآوری اطلاعات، به مولف کتاب میدان های اعتراض: تحلیلی از جنبش زنان درهند اجازه داده تا از شیوه بدیعی در مستندکردن گزارش تلاش های اجتماعی زنان در سطح جهان بهره گیرد.

کتاب مد و مدرنیته پی کاوی در سرشت چند وجهی لباس و ابهامات آن است و یک کار ابتکاری که با خلاقیت همراه است. کتاب حاضر در وهله نخست در ادامه مطالعاتی است در حوزه لباس که در دو دهه گذشته درباره آن انجام گرفته است.
این کتاب پیوند میان گذشته و حال است. پیروی از مد و پوشیدن لباس مد روز یا داشتن ظاهری جذاب و آراسته سپری در برابر عالم و آدم است. کشش جنسی لباس موضوعی محوری ، اما خود لباس بیشتر اوقات برای ایجاد شگفتی، اعمال نفوذ، ایجاد دافعه وجاذبه به کارگرفته می شود.
کتاب مدرنیته به همان اندازه که کاری اکتشافی است ، یک کارجدلی نیز به حساب می آید. ریشه های ابتدایی آن به دهه 1980 بازمی گردد.
در دهه 1980 شیوه های جدیدی از فهم فرهنگ و آثار فرهنگی توسعه می یابد وحرکتی از تحسین و تمجید مدکه بر تولید زیبایی حاصل از چیره دستی هنرمند استوار بود، به سمت تاکید بر آسیب های پنهان طبقه، نژاد و جنسیت کشیده می شود.
فصل آخر کتاب که به چاپ جدید افزوده شده است، برخی مسائل را در ارزیابی تغییرات دنیای مد از 1985 به این سو و پیشرفت های بدست آمده در این حوزه را مورد بحث قرار می دهد. با وجود این فرض اساسی کتاب بر این استوار است که لباس و لباس جوامع غربی یعنی لباس مد روز، به لحاظ اجتماعی یک نظام نمادین مهم و تعیین کننده است و نیز موضوعی است بنیادین و همچنین اینکه لباس ها به عنوان اشیاء آنچنان به بدن های انسان نزدیک اند که می توانند خود را نیز مفصل بندی کنند.
و در نهایت پدیده مد ، این به حاشیه رانده شده ترین هنرها، در قلب تاریخ روزگار می گذراند و همچون اشیاء مادی خاموش و بی ادعا خود را به تجسمی از نفرت انگیز ترین و مخرب ترین عقاید تبدیل می کند.