فصلنامه نقد کتاب قرآن و حدیث
پیاپی 2-3 (تابستان و پاییز 1394)

معاونت نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم سازمان دارالقرآن امسال برای نخستین بار مجوز نشر قرآن کریم با ترجمه مرحوم آیت الله نعمت الله صالحی نجف آبادی را صادر کرد که این قرآن توسط انتشارات کویر روانه بازار شد.
قرآن با ترجمه آیت الله صالحی نجف آبادی به خط «عثمان طه» توسط حجت اسلام محمدعلی کوشا تصحیح شده است.

قرآن کلامی است آسمانی، به مدد از دریای معارف اهل بیت (ع) راهی بدان آسمان می توان یافت. این عالمان و همپایان قرآن، به جهت آموزش مردم راهیابی آنان به فهم کلام الله ، اصول و راهکار های مهمی را آموزش داده اند، که چونان جعبه ابزاری، روش تفسیری اهل بیت (ع)را تشکیل می دهد.
کتاب حاضر، متولی ارائه این اصول تفسیر، با بهره گیری از دریای معارف معصومان (ع) است. این اثر، پژوهشی در اصول تفسیر قرآن برگرفته از روایات اهل بیت (ع) است. به زعم نگارنده کتاب وجه تسمیه این کتاب تشبیه وحی به آسمان و حضور مبارک ائمه اطهار (ع) به دریاست. نگارنده کتاب سعی می کند که از طریق دریای معرفت اهل بیت (ع) به فهم آسمان وحی نائل شود.

کتاب انکار قرآن، نتیجه مطالعات و پژوهش هایی است توسط دکتر عبدالله نصری که حاوی تحلیل ها و تفسیرهای متفکران مختلف از وحی و قرآن کریم است که به انکار وحی می انجامد، این کتاب شامل نقد آراء افرادی است که به زعم نگارنده به دلیل این که فاقد مبانی فلسفی و کلامی هستند، قابل دفاع نبوده و شایسته نقد است.

کتاب نقد کتاب تفاسیر شیعی و تحولات تاریخی ایران، بخشی از برنامه تحقیقاتی خانم دکتر فروغ پارسا، نگارنده کتاب است. مولف سعی داشته در این پژوهش تاثیرپذیری مفسران شیعی از تحولات فرهنگی و سیاسی سده دهم و یازدهم را نشان دهد. به زعم نگارنده سده دهم و پیدایش صفویان برای تاریخ تشیع بسیار با اهمیت بوده است. نخستین بار در این دوره است که شیعه به عنوان دین رسمی در یک امپراتوری قدرتمند اعلام می شود.

این مقاله نقدی است بر دیدگاه یکی از نویسندگان درباره این که علم صرف فی الجمله در دستیابی به قرائت صحیح نقش می آفریند. وی مدعی است، این علم در تعیین، ترجیح و تساوی قرائت ها نقش آفرین است. به دلایلی که بیان می کنیم وی در اثبات نقش تعیینی و ترجیحی موفق نبوده است: 1. در اثبات نقش تعیینی موفق نبوده است، زیرا اولا قاعده صرفی به کار رفته در کلمه معایش در آیه «و جعلنا لکم فی ها معایش» (اعراف:10؛ حجر:20) از قواعد مسلم صرفی نیست؛ زیرا درباره آن بین نحویان بصره و کوفه و مفسران و لغت شناسان اختلاف وجود دارد؛ ثانیا قاعده صرفی به کار رفته در کلمه معائش مخالف با قواعد مسلم صرفی نیست. بنابراین دلیلی بر تعین قرائت معایش بر معائش وجود ندارد؛ 2. در اثبات نقش ترجیحی ناموفق بوده چون صرف این که قاعده صرفی به کار رفته در قرائت کلمه ای، به شکل قیاسی و مشهور باشد و در قرائت دیگر از همان کلمه به صورت قیاسی و مشهور نباشد، دلیل بر ترجیح نیست. زیرا اولا عرب آن قاعده غیر قیاسی و غیرکلی و مشهور را استعمال کرده و ما هستیم و استعمال عرب ثانیا از نظر علم صرف دلیلی بر بطلان قاعده غیرقیاسی و ترجیح قاعده قیاسی وجود ندارد؛ ثالثا استفاده قرآن از کلمه اساری در آیه 85 بقره که از نظر صرفی قیاسی و کلی نیست و کلمه اسری و الاسری در آیه 67 و 70 انفال بر اساس معنای اساری و اسری و معنای آیه و سیاق آیات است.

یکی از گونه های مهم تفسیر قرآن، تفسیر عرفانی است. به این شیوه تفسیری، تفسیر تاویلی، تفسیر صوفیانه، تفسیر اشاری رمزی نیز اطلاق شده است. در میان دانشمندان علوم قرآنی از زرکشی و سیوطی گرفته تا زرقانی، علامه طباطبایی، ذهبی و مرحوم معرفت و برخی نویسندگان دیگر، هر کدام به این عناوین به نحوی اشاره داشته اند. این پژوهش به جریان شناسی تفاسیر عرفانی می پردازد.

کتاب مکاتب تفسیری آقای علی اکبر بابایی که به عنوان منبع درسی دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری نگارش یافته است، از امتیازات و کاستی هایی چند در شیوه دسته بندی روش های تفسیری و معرفی روش تفسیری برخی تفاسیر برخوردار است. از جمله امتیازات این کتاب، ریشه یابی روش های تفسیری در روش های تفسیری ماخوذ از روایات معصومان(ع) در همان بخش آغازین کتاب است که به تعبیر برخی منتقدین، سوگیری مذهبی خاصی را به دنبال داشته است؛ نیز دسته بندی روش تفسیر اجتهادی قرآن به قرآن که در آن به ذکر برداشت های مختلف از این نوع روش تفسیری در جهان اسلام پرداخته است و با این بیان جلوی بسیاری از برداشت ها و قضاوت های نادرست درباره تفاسیر قرآن به قرآن از جمله تفسیر شریف المیزان را گرفته است. این کتاب کاستی هایی نیز دارد از جمله در دسته بندی روش های تفسیری دوره های پس از صحابه و تابعین و نیز معرفی برخی تفاسیر در برخی اقسام روش ها که در این مقاله سعی شده است تا تعدادی از این نکات واکاوی شود.

کتاب حاضر بررسی مبانی فهم و تفسیر قرآن از دیدگاه نهج البلاغه است. به باور نویسنده مبانی فهم و تفسیر قرآن، اندیشه های بنیادین و تاثیرگذار در تفسیر هستند که از چرایی و خاستگاه نظری فرآیندهای تفسیری مانند اصول و روش ها سخن گفته و در تبیین و تعیین آن ها نقش محوری دارند.

کتاب درآمدی بر مطالعات حدیثی در دوران معاصر نوشته دکتر مجید معارف و دکتر سعید شفیعی، پژوهشی حدیثی به عنوان منبع اصلی واحد دانشگاهی در مقطع کارشناسی ارشد و دکتراست که توسط انتشارات سمت به چاپ رسیده است. این کتاب در شانزده فصل تدوین شده است که در ادامه به بررسی محتوای فصول خواهیم پرداخت.

سخن گفتن و نوشتن درباره مباحث قرآن، نقش مهمی در فهم معارف قرآنی ایفا می کند. به دلیل دارا بودن چنین نقشی، تهیه و کاربرد معیارهای مرتبط و مناسب برای بررسی مباحث قرآنی ضروری است.
مقاله حاضر، به بررسی و نقد کتاب «تاملی درباره مکر از دیدگاه قرآن و سنت» تالیف خانم شهناز فرهادزاده شوشتری می پردازد و با رویکردی اصلاحی – انتقادی تنظیم شده است تا نقاط قوت و ضعف آن را تعیین کرده، مشخص شود کتاب حاضر تا چه اندازه دررسیدن به اهداف تعیین شده و دستیابی به آن ها موفق بوده است. نتایج پژوهش نشان داد گرچه در کتاب مزبور نواقص جدی دیده می شود، اما نقاط قوتی هم دارد.

کتاب علی طریق التفسیر البیانی اثر فاضل صالح سامرائی یکی از آثار مهم تفسیر بیانی است که با رویکردی زبانی و با تکیه بر آرای مفسران و عالمان متقدمی چون زمخشری، فخر رازی، زرکشی و دیگران به واکاوی در متن قرآن پرداخته است. نگارنده با بررسی ترجمه کتاب به این نتیجه رسیده است که مترجم گاهی به شرح و تفسیر متن ها و عبارت های ساده ای دست زده که نیازی به آن نبوده است. چه مولف نیز اشاره کرده که به گونه ای عمل کرده است که کتاب برای کسی که آن را به دست می گیرد و می خواند، قابل فهم باشد. نکته قابل تامل دیگر آوردن معادل های دوگانه و گاه سه گانه برای یک اصطلاح است که تکرار آن در برخی از صفحات ملال انگیز می شود. وجود برخی از لغزش ها و نارسایی ها مسئله دیگر این کتاب است که جملگی این مسائل می توانست با بازنگری صبورانه مترجم محترم یا بازخوانی ویراستاری توانمند رفع شود.

دائرهالمعارف قرآن (The Encyclopedia of the Qurʾān) که اکنون حدود یک دهه از انتشار آخرین مجلدات آن می گذرد، به لطف معرفی های مکرر در قالب مقالات و گفت وگوها و نشست های علمی، آن قدر در ایران شناخته شده هست که دیگر نیازی به معرفی مجدد آن نباشد. این اثر مرجع از همان آغاز در ایران مورد توجه جدی قرار گرفت و بسیاری از مدخل های آن ترجمه و نقد شد. شاید همین توجه جدی انگیزه کافی برای اقدامی بسیار بزرگ تر را فراهم آورد. از سال 1386 جمعی از مترجمان، زیر نظر یک هیئت ویراستاری چهار نفره، و با حمایت مادی و معنوی انتشارات حکمت و سازمان تبلیغات اسلامی کار ترجمه کل مدخل های این دائرهالمعارف را آغاز کردند و آن را با چینشی نو، منطبق با ترتیب الفبای فارسی، مرتب کردند. تا کنون سه جلد از ترجمه دائرهالمعارف قرآن روانه بازار شده است. هم چنان که اصل انگلیسی این اثر توجهات بسیاری را به خود جلب کرد، ترجمه آن نیز واکنش های بسیاری را در قالب مقاله، گفت وگو و نشست های علمی به دنبال داشت. این مقاله، با مروری بر بعضی از مهم ترین مدخل های ترجمه شده در این مجموعه، به معرفی نقاط قوت و ضعف موجود در این ترجمه می پردازد.

یکی از مباحث درازدامنی که در علم رجال پس از ظهور اخباریان مورد توجه اصحاب رجال قرار گرفت، مسئله توثیق وکلای ائمه(ع) بوده است. بحث های پیرامونی گسترده ای درباره این مسئله در کتب رجالی شیعه صورت گرفته است. البته در آرای رجالیان متقدم، نظراتی پیرامون وثاقت وکلاء ائمه (ع) وجود دارد، اما این نظرات دال بر جریان وکالت آنان نیست. مسئله وثاقت وکلا از این نظر حائز اهمیت است که اخباری از برخی وکلاء که نصی دال بر توثیق آنان در کتب رجالی نیست نقل شده است به همین سبب برخی برای قبول یا رد این روایات مستمسک به برخی نظرات پیرامون مسئله وکالت شده اند. همان طور که در تاریخ ثبت شده وظایف وکلاء در عصر ائمه (ع) دو چیز بوده است: 1. جمع آوری وجوهات شرعیه و تسلیم کردن به امام و دریافت رسید معتبر؛ 2. جمع آوری سوالات مردم و انتقال آن سوالات به امامان معصوم (ع).

این کتاب صورت پیاده شده از مجموعه دروسی است که با عنوان تاریخ تفسیر قرآن کریم از سوی احمد پاکتچی در مقطع کارشناسی رشته علوم قرآن و حدیث ارائه شده است.
پاکتچی در این درس گفتار سعی کرده است که با روش معنادار کردن تاریخ وقایع و تحولاتی که در رابطه با قرآن کریم روی داده است و با نگرشی جدید و جامع وارد تفسیر شده و به معرفی مکاتب تفسیری بپردازد.

مقوله اخلاق تفسیر، بحثی نوپدید، بدیع و بی سابقه است. پیش از این مجله کتاب ماه دین این بحث را برای نخستین بار و با هدف برداشتن گامی استوار و پدید آوردن ادبیاتی درخور، در قالب اقتراحیه با صاحب نظران درمیان نهاده است تا با تامل و تعمق اندیشمندان، بارور و بالنده تر شود و مبادا همچون بسیاری از مفاهیم اصیل، ارزشمند و عمیق به دست سطحی نگران و لفاظان در اثر مصرف بی جا و بی رویه به فرسودگی، بی رمقی و ابتذال زودرس دچار شود و به فرهنگ و ادبیات ما پای نگذاشته پیر و فرتوت و تفاله شود. شماره نخست این اقتراح، دربردارنده پاسخ های آقای دکتر ابوالقاسم فنایی، پژوهشگر حوزه فلسفه دین و اخلاق بود و شماره دوم پاسخ های دکتر سید حسن اسلامی؛ پژوهشگر حوزه فلسفه اخلاق بود. اینک خرسندیم که پاسخ های دکتر قراملکی را در فصلنامه نقد قرآن و حدیث با شما در میان نهیم که نگارش های ایشان در مقوله اخلاق سهمی جدی و پررنگ دارد. گفتنی است، این گفت و گو توسط دکتر سید هدایت جلیلی انجام پذیرفته است.
امیدواریم در شماره های آینده نیز صفحات فصلنامه قرآن و حدیث پذیرای پاسخ های دیگر صاحب نظران باشد. از مشارکت خوانندگان و اهل نظر در این باره استقبال می کنیم.

حدیث، بعد از قرآن کریم تنها منبع و مرجع عالمان دین برای یافتن یا پالایش گزاره های دین و شرع است، و در حجیت و اعتبار آن دلائل قرآنی و عقلی فراوان در جای خود موجود می باشد. از این رو هم چنان موضوع تحقیق و پژوهش هست و خواهد بود.
از سوی دیگر برای انجام هر پژوهش، اولین قدم اطلاع از پیشینه تحقیق است تا اولا پژوهش گر بداند که قبل از او چه گام هائی برداشته شده، و ثانیا با استفاده از آنها، قدم جدیدی بردارد و قافله علم را گامی پیش ببرد. بدون توجه به پیشینه، هر تحقیقی ناقص خواهد بود. مقاله حاضر با توجه به این مهم، تلاش کرده تا با معرفی 108کتاب، موجبات آشنایی محققان با منابع تاریخ حدیث، و پرهیز از انجام تحقیق های تکراری، و غنی تر شدن نگارش های آینده را فراهم آورد.
ترتیب این کتا ب ها به صورت الفبایی می باشد و مشتمل بر موضوعاتی چون: تاریخ حدیث، تدوین حدیث، و مانند آن است. در این نگارش سعی شده منابع چاپی موجود تا آخر سال 1393 هجری معرفی شود. هم چنین زبان غالب منابع فارسی است، اما برخی از منابع عربی هم معرفی شده است.