فصلنامه نقد کتاب قرآن و حدیث
پیاپی 7 (پاییز 1395)

مقاله حاضر به بررسی و ارزیابی شناخت نامه تنزیلی سوره های قرآن کریم، نوشته عبدالکریم بهجت پور اختصاص دارد. این کتاب توسط انتشارات موسسه تمهید به چاپ رسیده است. در این نگاشت پس از طرح مباحثی در زمینه سبک تنزیلی، پیشینه آن و نیز معرفی آثاری در زمینه شناخت سوره ها، به شیوه نگارش کتاب، مشخصات نشر، امتیازها و نقدهای وارد بر آن پرداخته، و در انتها پیشنهاد‏هایی برای تکمیل و بهبود اثر آمده است.

کتاب حاضر تحقیقی گسترده با موضوع تثلیث در قرآن و کتاب مقدس است. نگارنده در کتاب حاضر نخست معنای صحیحی از اصطلاح تثلیث در اندیشه مسیحی ارائه می دهد و برداشت های غیر ارتدوکسی را به طور دقیق تبیین می نماید، تا بدعت های تثلیثی را از مفهوم اصلی تثلیث جدا سازد. سپس ریشه های باستانی اعتقاد به تثلیث را در ادیان ابتدایی بررسی می کند. در این تحقیق داستان ورود اعتباد به تثلیث در اندیشه مسیحی به طور دقیق موشکافی شده و مشخص شده است چگونه اعتقادی که نه در کتاب مقدس ریشه دارد و نه در کلیسای اولیه طرفداری داشته است، با کمک امپراتور، تبدیل به آموزه اصلی جهان مسیحیت شده است. این کتاب در گروه علمی «کلام» در شانزدهمین همایش کتاب سال حوزه به عنوان اثر تحسین شده انتخاب شد.

کتاب تفسیر امامیه در پژوهش های غربی، متشکل از ترجمه 14 مقاله برگزیده غربی به زبان های انگلیسی و فرانسوی است که در میان آن ها مقالاتی از مئیر بر اشر، اندرو ریپین، تاد لاوسن، رابرت گلیو و... درباره جنبه های مختلف تفسیر امامیه یافت می شود. قدیمی ترین مقاله این مجموعه مربوط به سال 1990 و جدیدترین آن ها مربوط به سال های 2014 و 2015 هستند. تاریخ گذاری برخی احادیث تفسیری، بررسی تفاسیر منسوب به امامان شیعه، تجزیه و تحلیل فنون تفسیری در تفاسیر امامیه، و تطور نظریات تفسیری مفسران امامیه درباره برخی آیات خاص، از جمله موضوعاتی هستند که مقالات این کتاب بدان ها می پردازند.

کتاب ترجمه شناسی قرآن کریم - رویکرد نظری و کاربردی (مطالعه از سطح واژگان تا ساخت جمله)، تالیف دکتر احمد پاکتچی در سه بخش با عنوان های «مباحث نظری و دستگاه انتقادی»، «مسائل هم ارزی واژگان در ترجمه قرآن کریم»، «مسائل هم ارزی در سطح جمله، کتاب شناسی و نمایه» تدوین شده است. خوانندگان در این کتاب با مباحثی چون مفاهیم ترجمه و ترجمه شناسی، چیستی ترجمه، نظریه ترجمه، ترجمه شناسی یا دانش ترجمه آشنا می شوند. در این اثر سیستم ترجمه از ابتدا تا به امروز به صورت عالمانه و اندیشمندانه بررسی شده است. دکتر احمد پاکتچی، استاد دانشگاه امام صادق(ع) در این کتاب متون مختلف از کتاب های مقدس را از دوران نخستین و از هزاره های پیش از میلاد مسیح بررسی و مقایسه کرده تا به قرآن کریم رسیده است.

کتاب تفسیر موضوعی قرآن کریم (چیستی و الزامات)، تقریرات درسی آیت الله محمدرضا مهدوی کنی(ره) در سال تحصیلی 13801381 است که برای دانشجویان مقطع دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع) با عنوان تفسیر موضوعی قرآن کریم ارائه شده است.

این کتاب مشتمل بر ترجمه 10 مقاله برگزیده از سرشناس ترین قرآن پژوهان و شیعه شناسان در زمینه نوع نگاه شیعه امامیه به قرآن است که بین سال های 1913 تا 2007 به یکی از زبان های انگلیسی، آلمانی، فرانسوی یا عبری منشر شده است. جایگاه قرآن در مقایسه با جایگاه امام، تحریف، قرائات و مصاحف، موضوعات مورد بررسی در مقالات این کتاب هستند. کتاب حاضر در دو بخش اصلی ( تحریفات و قرائات؛ مصاحف) شامل 9 مقاله تدوین شده است که در راس آن ها یک مقاله به عنوان در آمد آمده است. این در آمد مقاله ای از پاول زاندر درباره قرآن در مقایسه با جایگاه امام از نگاه شیعه امامیه است. بخش اول در برگیرنده 6 مقاله با موضوع تحریف و یا قرائات است. در این مقالات، به ترتیب موضوعاتی چون سوره های جعلی، نقد نظریات گلتسیهر درباره اتهام عقیده به تحریف در میان شیعیان، بررسی روایات کهن درباره تحریف، فهرست بلندی از قرائات و شبه قرائات شیعی بر اساس منابع کهن، تاریخچه نظریه تحریف در میان عالمان شیعی، و قرائات و شبه قرائات بر اساس کتاب سیاری، مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند.

قرآن از جذاب ترین شیوها به خصوص داستان برای بیان اهداف متعالی رسالتی، تربیتی و اجتماعی بهره گرفته است. قصص آن ویژگی هایی مانند واقعی و حقیقی بودن، پیام محوری و... دارند. این رساله داستان موسی و خضر را بررسی کرده است، داستانی که تنها در قرآن آمده و در سایر کتب الهی ذکر نشده است و اسرار بسیاری از روابط پیچیده انسان ها با یکدیگر و جهان هستی و نیز افعال الهی با انسان به دور از مباحث انحرافی و غیر ضروری تحلیل نمود، زیرا داستان انبیاء به ویژه این داستان که شبیه آن در مورد هیچ پیامبر دیگری دیده نمی شود اوامر و قوانین الهی را به صورت ملموس روشن می کند، از این رو اهمیت توجه به آن را افزون می نماید. دیدار موسی و خضر که در عین کوتاهی اش، از قسمت های سرنوشت ساز زندگی موسی، آن پیامبر اولوا العزم بوده است و مانند سایر قصص از اسرائیلیات خالی نیست، اما با این وجود، ابعاد آموزنده ای دارد که با توجه به منابع معتبر کتب تفسیری و روایی و..، با دقت در رویکرد کلامی و تربیتی، در حد توان برخی از آن ها تحلیل شد، به گونه ای که پاره ای از مباحث ساختگی نقد و بررسی گردید و به صورت مستقل و جامع با ساختاری جدید بدان نگریسته شد.

کتاب اعتبار در تفسیر، یکی از مهم ترین آثار در قلمرو هرمنوتیک در فلسفه معاصر است. هرش در این کتاب مشهور و کلاسیک به نقد تلقی های نسبی گرا و تاریخی گرا از معنای متن پرداخته و از عینیت تفسیر دفاع کرده است. از نظر هرش یگانه معنای معتبر متن، معنایی است که مولف از متن مراد کرده است. از این رو بخش زیادی از مباحث کتاب حاضر به دفاع از نیت مولف در برابر دیدگاه های رایجی اختصاص دارد که معنای متن را وابسته به نیت مولف نمی دانند. هرش برای موجه کردن موضع خود بسیاری از دستاوردهای فلسفه تحلیلی جدید از جمله، پدیدار شناسی هوسرل و زبان شناسی سوسوری را به کار می گیرد. به گفته خود هرش سراسر کار او کوششی است برای پی ریزی برخی اصول هرمنوتیکی دیلتای بر مبنای معرفت شناسی هوسرل و زبان شناسی سوسور.

یکی از معروف ترین تفاسیر شیعه که منبع تفسیر روایی برای دیگر تفاسیر تلقی شده؛ تفسیر علی بن ابراهیم قمی است که بسیاری از روایات آن دارای سند و حتی برخی روایات عالی السند است. با این وجود در انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم نظرات و آراء مختلفی وجود دارد. مرحوم آقا بزرگ تهرانی بر این اعتقادند که سوره حمد و بقره با روایات منقول از علی بن ابراهیم آغاز شده و از سوره آل عمران تا پایان قرآن مربوط به ابوالجارود است. پژوهش حاضر به منظور بررسی صحت این نظریه، با روش توصیفی تحلیلی کلیه روایات موجود در ذیل سوره بقره و آل عمران و نساء را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. با تحلیل روایات وارد شده در ارتباط با این سوره ها می توان گفت: مقایسه سوره بقره با سوره آل عمران و نساء نه تنها صحت این نظریه را تایید نمی کند؛ بلکه اطمینان ما را به این که تفسیر سوره بقره به هیچ عنوان نمی تواند از علی بن ابراهیم باشد، بیشتر می نماید؛ زیرا درصد روایاتی که با اعتقادات شیعه سازگار نیست در سوره بقره بیش از سوره آل عمران و نساء است.

یکی از اقسام قرائات شاذ قرآن، قرائت منسوب به برخی از صحابه است که حاوی افزوده هایی در کلمات قرآنی بودند که در بخش میانی یا فرجامین آیات، حرف، کلمه یا جمله ای را در مصاحف خود کتابت کرده بودند که در مصحف رسمی قرآن نبود؛ سه دیدگاه در تعیین نوع و ماهیت این افزوده ها مطرح است: قرآن و احرف سبعه، سنت و قول صحابی، توقف در قرآنیت و عدم آن. بر پایه دو دیدگاه اول و سوم این افزوده ها در عرضه نهایی قرآن بر رسول خدا، منسوخ اعلام شد و در نهایت نشانه ها و آثار آن ها در تدوین مصحف امام از سوی عثمان محو گردید. دیدگاه دوم بر حدیث بودن این افزوده ها تاکید داشته و کارکرد تفسیری برای آن ها قائل است که بر آرای مفسران، اولویت و ترجیح دارند. مبتنی بر دیدگاه دوم دکتر قثامی در کتاب القراءه المدرجه: مفهومها و اثرها تلاش دارد تقریری متفاوت از این افزوده های مصاحف صحابه ارائه نموده و عنوان قرائت مدرجه را برای آن ها نهاده است. در نگاه وی قرائات مدرجه از نوع حدیث مدرج است، زیرا حدیث نبوی یا قول صحابی در میان آیات درج شده است. این دیدگاه به رغم امتیازاتی که در تبیین و دفاع از این نوع قرائات ارائه دارد، با مناقشات جدی در مبانی حدیثی، تاریخی و روش شناسی روبه روست که این مقاله به تحلیل آن ها پرداخته است.

پژوهش پیش رو سعی در واکاوی تاثیر و تاثر مبحثی از علم کلام تحت عنوان نظریه قرآن ازلی از یک سو و مباحثی از علوم قرآنی از دیگر سو دارد. و با گزارش گری نظریه قرآن ازلی، به تبیین این فرضیه مهم کلامی پرداخته و ارتباط آن را با 4 مبحث از مباحث علوم قرآنی بررسی می نماید. این چهارفصل شامل؛ نسخ، مکی و مدنی، اسباب نزول و نزول تدریجی می باشند.