فصلنامه نقد کتاب قرآن و حدیث
پیاپی 6 (تابستان 1395)

کتاب علوم حدیث و اصطلاحات آن، ترجمه یکی از مهم ترین تالیفات صبحی صالح با عنوان علوم حدیث و مصطلحه است که انتشارات اسوه سال هاست چاپ آن را برعهده داشته است. به رغم تاثیر این کتاب در آموزش و نشر دانش مصطلح الحدیث و اهمیت آن به عنوان یکی از منابع آزمون کارشناسی ارشد، اشکال های مربوط به ترجمه کماکان در آن مشهود است. افزودن مطالب اضافه یا کاستن از محتوای متن مادر، ترجمه اشتباه و متضاد با عبارات عربی، غلط های تایپی و ویرایشی از مهم ترین کاستی های این کتاب به نظر می رسد. نوشتار حاضر با هدف نقد و بررسی این کتاب نشان می دهد که ترجمه مذکور، فاقد معیارهای لازم به عنوان یک اثر علمی و آموزشی است.

عایشه عبدالرحمان، ملقب به بنت الشاطی، بانوی مولف و محقق مصری در ادبیات عرب و علوم قرآنی در سال 1331ق/1913م، در مصر متولد شد. از او تالیفات متعدد در موضوعات مختلف بر جای مانده است. یکی از این آثار کتاب الاعجاز البیانی للقرآن الکریم و مسائل ابن ازرق می باشد. کتاب الاعجاز البیانی للقران الکریم در سال1341 ش/1962، چاپ شد و چاپ جدید آن با اضافات در 1363 ش/1984 انجام شد. در این کتاب پس از بررسی تاریخچه بحث اعجاز بیانی و بلاغی قرآن، آن را تنها و مهم ترین نوع اعجاز مورد اتفاق در میان دانش مندان می داند و سپس می کوشد با ذکر نمونه هایی از بلاغت قرآن نشان دهد که هیچ ترادفی در واژگان قرآن یافت نمی شود و جایگزینی کلمات با یکدیگر امکان ندارد؛ هیچ حرفی زائد یا صرفا موکد نیست و یا برای پیوند کلمات یا تصحیح و آن کلام نیامده است، بلکه همه حروف نقشی معنایی دارند و تنها به دلیل همان معنا به کار رفته اند. این کتاب را حسین صابری ترجمه کرده است. عنوان این ترجمه اعجاز بیانی قرآن می باشد. این اثر ازشمند، قابل تقدیر و تشکر فراوان است؛ ولی مانند تمام کارهایی که می تواند مورد نقد و بررسی قرار گیرد و محاسن و معایبی برای آن گفته شود، این ترجمه نیز دور از ایراد نیست و به طور قطع می توان گفت که محقق از اصل کتاب و متن عربی بی نیاز نمی باشد.

نویسنده این کتاب پس از مقدمه، مطالب و مباحث خود را در 6 فصل؛ چارچوب نظری، زمینه های فکری و سیاسی و اجتماعی، ظهور تفسیر سیاسی در ایران معاصر، مختصات تفسیر سیاسی قرآن در اندیشه سیداسد الله خرقانی، مختصات تفسیر سیاسی قرآن در اندیشه رضاقلی شریعت سنگلجی، مختصات تفسیر سیاسی قرآن آیت الله سیدمحمود طالقانی و نتایج و پیامدهای قرآن گرایی سیاسی در ایران معاصر ارائه کرده است.

دانش فقه الحدیث به عنوان حوزه ای از علوم دینی که متصدی فهم احادیث و مسائل مربوط به آن است که با وجود اهتمام عالمان اسلامی از اصناف مختلف شامل محدثان، فقی هان و متکلمان در طی سده های متمادی هنوز آن جایگاهی که شایسته آن است را به دست نیاورده است. گسترش نیازهای عصر حاضر در مواجهه با احادیث نیازمند آن است تا کوششی افزون در حوزه فهم احادیث صورت بگیرد. در میان مباحث فقه الحدیث یکی از مهم ترین حوزه هایی که کمتر بدان پرداخته شده است حوزه نقل به معناست. مولف در کتاب خویش تلاش کرده است تا با واکاوی دقیق حوزه نقل به معنا در روایات، به جایگاه مهم آن در فهم حدیث کمک شایانی کرده باشد. نوشتار حاضر در صدد معرفی و بررسی مهم ترین نمونه های نقل به معنا در این کتاب است تا مخاطب را با جنبه های مختلف درک و فهم حدیث آشنا سازد.

تفسیر قرآن کریم، پس از ادبیات عرب، بر مباحث اعتقادی و مبانی کلامی استوار است؛ چنان که هیچ آیه ای را بدون بهره بردن از مبانی کلامی نمی توان تفسیر نمود. مبانی کلامی تا بدان جا در تفسیر آیات وحی تاثیرگذار است که هر فرقه و اندیشه کلامی، تفسیری گونه گون و منحصر به فرد از قرآن کریم ارائه می دهد. آن چه در این اثر می بینید، بیان مبانی کلامی شیخ طوسی؛ به عنوان نمونه برترین تفسیر شیعی، و بررسی حدود تاثیرگذاری این مبانی کلامی در تفسیر آیات قرآن کریم است. این پژوهش اثری میان رشته ای است که رابطه دوسویه کلام و تفسیر قرآن را آشکار می سازد و نیز این پژوهش مقام علمی شیخ طوسی را به خوبی؛ به ویژه در دو حوزه تفسیر و کلام روشن می کند و جایگاه والای تفسیر التبیان را مشخص می سازد.

خانه کتاب از ابتدای سال 1393، در راستای وظایف اصلی خود انتشار کتاب شناسی های موضوعی را در دستور کار خود قرار داده است. کتاب شناسی های موضوعی به جهت آن که جامعه هدف مشخص داشته و این امکان را برای مخاطبان ایجاد می نماید که در کم ترین زمان ممکن و به شیوه ای علمی به کتاب و یا کتاب های مورد نظر خود دسترسی پیدا نمایند از اقبال فراوانی برخوردار هستند.

در این اثر به مجموعه ای از شبهات در حوزه های کلام اسلامی، علم و فرهنگ زمانه، قصه های قرآنی و تاریخ قرآن با استفاده از روش های گوناگونی چون به کارگیری سیاق و استناد به دیگر آیات و در برخی موارد استناد به روایات و زبان و اشعار عرب و روش های انسان شناسانه پاسخ داده شده است.

این ترجمان، بازگردانی است دقیق از قرآن به گونه ای که برای مقلدان حجتی است ربانی و برای صاحب نظران و مجتهدان برهانی است روشنگر. این ترجمه قرآن با دو چاپ نسبتا متفاوت وجود دارد. ترجمان وحی از جمله ترجمه های اجتهادی عصر ما به شمار می آید که مترجم گرامی بر اساس نگاه تفسیری خویش، آن را به زبان فارسی عرضه داشته است. لذا اگر تفاوت چشم گیری از جهاتی با ترجمه های دیگر در آن دیده می شود، مربوط به نگاه خاص اجتهادی و تفسیری مترجم است.

در طی سده های چهارم تا نهم مجری که در نوشته های غربی به دوره اسلام کلاسیک معروف است، مهم ترین و تاثیرگذارترین تفسیرها بر قرآن تالیف شدند. کتاب تفسیر صوفیانه قرآن از سده چهارم تا نهم، نوشته کریستین سندز (استاد مطالعات اسلامی در کالج سارالارنس، واقع در ایالت نیویورک)[i] نگاهی به میراث تفسیری صوفیه در این چند سده دارد و به اقوال و آثار صوفیان بزرگی چون سلمی، قشیری، غزالی، رشیدالدین میبدی، روزبهان بقلی و عبدالرزاق کاشانی می پردازد. این کتاب نخستین پژوهش جامع درباره سهم صوفیان در تفسیر قرآن است و با ترجمه زهرا پوستین دوز و به همت انتشارات حکمت منتشر شده است.

این کتاب تحلیل و بررسی یکی از شیواترین تفسیرهای عرفانی به زبان فارسی، تفسیر کشف الاسرار و عدهالابرار رشیدالدین میبدی، مفسر قرن ششم هجری است و به طور عمده جنبه هرمنوتیکی با روش خاص تفسیری تاویلی و صوفیانه قرآن را از دیدگاه رشیدالدین میبدی مورد بررسی قرار می دهد. هدف نویسنده پرداختن به دو جنبه هرمنوتیک و آموزه های قرآنی و تاثیر متقابل این دو در نوشتن تفسیری عرفانی بر قرآن است و به پیوند میان آیات قرآنی، تجربه عرفانی و زبان تفسیر توجه خاصی دارد. وی در این اثر در کنار قرآن و بهره گیری از سخنان صوفیان، به احادیث نیز استناد می جوید و می کوشد نشان دهد که چگونه میبدی از اسرار باطنی قرآن پرده برداشته و حقایق عرفانی آن را کشف کرده است. میبدی در تفسیر خود، به ظاهر آیات و روایات هم توجه دارد و تفسیرش درواقع آمیخته ای از روش روایی و صوفیانه است. او اساس تفسیر خود را بر پایه زبان تمثیلی عرفانی قرار می دهد و دریافت معانی حقیق قرآن را بر پایه زبان تمثیلی عرفانی قرار می دهد و دریافت معانی حقیق قرآن را از این راه ممکن می داند. آنابل کیلر نویسنده این کتاب، بعضی از آثار دیگر عرفانی به زبان عربی و فارسی را هم در حاشیه بحث هایش پیرامون هرمنوتیک صوفیانه مد نظر داشته و تحقیی جامع به عمل آورده است.

تاثیر «جنسیت» در فهم متون یکی از مباحثی است که در دهه های اخیر در حوزه فهم متون دینی مطرح شده و با ورود اندیشه های فمینیستی حتی تا خوانش زنانه متون دینی و اسلامی پیش رفته است. برخی از فعالان و محققان حوزه «فمینیسم اسلامی» با محور قرار دادن قرآن به عنوان مرجع اصلی این جریان، به خوانش فمینیستی از قرآن پرداخته و با تمرکز بر برابری جنسیتی و عدالت اجتماعی در پی احقاق حقوق زنان مسلمان برآمدند. آنان مدعی این باورند که آن چه تا کنون در سنت اسلامی نسبت به زنان عمل می شده یکسره به دست مردان نوشته شده و مطابق با دغدغه ها و خواست آن ها سامان یافته و زنان مجال کمتری برای ورود به این عرصه داشته اند، درنتیجه اقدام به بازخوانی قرآن از منظر زنان کردند که دستاورد آن تفسیری نو از برخی مفاهیم و احکام اسلامی برای زنان بوده است.

کتاب إتحاف فضلاء البشر فی القراءات الاربعه عشر، شامل قرائات چهارگانه که بر شذوذ آن ها اتفاق نظر وجود دارد می باشد؛ علاوه بر قرائات ده گانه که در کتاب ابن جزری ذکر شده اند، قرائات: ابن محیصن والیزیدی والحسن والاعمش را نیز شامل می شود و بر همین اساس به نام قرائت های چهارده گانه نام گذاری شده است. مولف کتاب، مهم ترین فایده علم قرائت را حفظ قرآن از تحریف و تغییر معرفی کرده است. غایت و هدف علم قرائت شناخت قرائات مختلفی که از قاریان رسیده است.

قرآن و سیره نبوی که دو پایه تحقیق حاضر هستند، دو عنصر بسیار مهم و تاثیرگذار در حیات جوامع اسلامی به شمار می روند. سیره نویسی نیز شاخه ای کهن و مهم از تاریخ نگاری است که به جهت محور قرار گرفتن رفتار و کردار رسول خدا(ص) در آن، تاثیر شایانی در چگونگی زندگی مسلمانان داشته است. در این کتاب با مراجعه به منابع کهن و جدید سیره نویسی روند مراجعه به قرآن در مطالعات مربوط به سیره نبوی بررسی و پی گیری شده و سیر تطور آن و افزایش و گسترش مراجعه به قرآن توسط سیره نویسان از لحاظ کمیت و کیفیت نشان داده شده است.

ملا علی قاری در کتاب الاسرار المرفوعه با تکیه عمده بر نقد متن احادیث به بررسی احادیث موضوع پرداخته است. وی بر اساس مبانی گوناگون اعم از عرضه بر قرآن، عرضه بر سنت و روایات قطعی، استفاده از تعبیر «لا اصل له»، مشابهت حدیث با سخن صوفیه، متکلمان و عالمان سلف، اشتهار روایت در زبان عامه مردم به عنوان ضرب المثل، اتفاق نظر عالمان بر موضوع بودن حدیث، رد محتوای حدیث بر اساس معنا یا تعصبات مذهبی، مخالفت با تاریخ و واقع بیرونی و مخالفت با الفاظ مشهورتر حدیث، برخی از روایات را موضوع خوانده است؛ چنان که گاه بر اساس وجود راوی متهم به وضع و کذب در سند حدیث و ذکر طرق و اسناد ضعیف روایات حکم به وضع حدیث کرده است. آن چه در این کتاب جای تامل و اهمیت دارد؛ پرداختن نویسنده به تقدم اثبات حدیث بر نفی آن با استفاده از ابزارهای گوناگون برای وارد کردن حدیث به دایره صحت یا حتی ضعف است که از این رهگذر از برخی ابزارها مانند عرضه روایت بر قرآن و روایات به منظور تایید محتوای آن، تاویل حدیث، بیان احتمال رخ دادن تصحیف، ضعیف دانستن روایت، حکم به صحت معنای حدیث، بیان اشتباه محدثان در موضوع نامیدن حدیث و تقویت اسناد حدیث سود برده است.

حدیث در طی سده های متمادی پس از رحلت پیامبر(ص) تا کنون، تاریخ پرفراز و نشیبی را طی کرده و در بوم های مختلف جهان اسلام در بوته توجه قرار داشته است. بر اساس آموزه های دین اسلام، حدیث در کنار قرآن، مهم ترین منبع شناخت اسلام به شمار می آید و در عین حال که مسلمانان را به سنت پیامبر( ص) پیوند می زند، برای شناخت تفسیر، تاریخ عقاید، فقه، اخلاق و احکام هم به کار می رود. بدین ترتیب بر اساس گزارش های تاریخی، مسلمانان به دلیل شیفتگی و عشق به شخصیت پیامبر اسلام و احساس نیاز به آگاهی از تاریخ پرافتخار گذشته، درصدد جمع آوری احادیث برآمدند و دانشمندان مسلمان از نقاط مختلف جهان اسلام، برای یافتن حدیث پیامبر(ص) به این سو و آن سو سفر کردند. لذا در خلال سده های اول اسلامی، شمار بسیاری از نگارش های مسلمانان به این موضوع اختصاص پیدا کرد و دانش ویژه ای به نام علوم حدیث برای ضبط احادیث معصومین و ارزیابی اعتبار آن ها شکل گرفت.