فصلنامه نقد کتاب قرآن و حدیث
پیاپی 8 (زمستان 1395)

محمد بن محمد ابوشهبه از جمله حدیث پژوهان سنی معاصر، با اتخاذ آراء و مبانی سلفی گری (سنت گرایی بی چون و چرا) تالیفات گوناگونی در حوزه حدیث به ثمر رسانده است. ازآن جاکه کتاب فی رحاب السنه الکتب الصحاح السته به رغم حجم نسبتا اندک توانسته دیدگاه های حدیثی این دانشمند سنی را به خوبی منعکس نماید. بر همین اساس، مقاله حاضر می کوشد با تکیه بر کتاب یاد شده رویکردهای حدیثی وی را استخراج و در صورت نیاز با عنایت به مستندات به نقد و ارزیابی آن ها بپردازد.

مقاله حاضر به معرفی و ارزیابی کتاب رجال تفسیری اثر ابو طالب علی نژاد و دستیاران علمی ایشان، که تحت اشراف آیت الله جوادی آملی نگاشته شده است، می پردازد. نو و بی سابقه بودن کتاب و نیز اشراف آیت الله جوادی آملی اهمیت کتاب را دو چندان کرده است. مقاله بر اساس معرفی و ارزیابی اثر سامان یافته است، نگارندگان پس از بیان مباحثی از قبیل هدف، انگیزه و روش تالیف و نیز تبیین ساختار کتاب، به بیان نقاط ضعف و قوت پرداخته اند و تلاش نموده اند کتاب را ازحیث ساختار و محتوی مورد ارزیابی قرار دهند. ارزیابی کلی و ارائه پیشنهادات و راه کارها جهت غنی تر شدن اثر، فعالیت نهایی مقاله است.

دروغ گفتن و دروغ بستن پدیده ای زشت در تمامی فرهنگ ها و آیین هاست. اما تقریبا تمامی جوامع انسانی به آن آلوده هستند. آموزه های اسلامی نیز این خصلت و عمل زشت را در کنار کفر معرفی کرده اند. با این حال می توان در همه ادوار تاریخ اسلام جای پای آن را دید. کتاب حاضر تحیلی تاریخی و نظری از جعل حدیث، که گونه ای از دروغ است، را به بحث می گذارد و در ادامه نمونه هایی از احادیث جعلی را در موضوعات مختلف معرفی می کند. از جهت قلمرو زمانی، می توان گفت پدیده جعل حدیث، در چهار دوره اتفاق افتاده یا در حال وقوع است: 1. جعل و وضع در زمان حیات پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع)؛ 2. انتقال احادیث موضوع به کتاب ها و مصادر اصلی حدیثی، مانند صحاح سته و کتب اربعه؛ 3. جعل و وضع و دس، پس از دوره تدوین کتاب های اصلی حدیثی تا هنگام تدوین کتاب های دوره میانه و مجامیع حدیثی؛ 4. جعل و وضع در دوره معاصر.

قرآن واژه هایی برای ذهن شناسی و معرفت شناسی انسان عرضه شده اند. این کتاب درصدد است مسائل معرفتی را از درون آیات کشف کند و دیدگاه قرآن را نسبت به آنها به دست آورد. بر پایه آیات قرآن طبیعت، وحی آسمانی و فطرت انسان از منابع معرفت هستند. مجموع دستاوردهای این پژوهش نشان می دهد که نظام معرفت شناسی از منظر قرآن با نظام معرفت شناسی غربی به طور کامل متفاوت است و قرآن در تک تک مسائل معرفتی دیدگاه ویژه ای دارد.

ابان بن تغلب، یکی از این ستاره های پرفروغ دانش و فرزانگی است. شخصیت ابان و منزلت او نزد امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، از متون مختلف روایی و تاریخی، مشهود است. ابان از آغازگران مکتب حدیثی شیعه در کوفه است؛ چرا که او شاید اولین کسی است که از شیعه، تعریف خاصی را ارائه کرد. ابان بن تغلب، راوی بزرگ کوفی است؛ اما به دلیل سفرهای فراوان به مدینه و کسب دانش از امامان معصوم علیهم السلام، می توان او را تربیت شده امام صادق(ع)، میراث دار حدیثی مدینه و نماینده اهل بیت علیهم السلام در کوفه به شمار آورد.

کتاب به تبیین چیستی معنایی و مفهومی غرر، زمینه های پدیداری آیات غرر، انواع ره یافت ها، اکتشاف و الگوی طبقه بندی این آیات اختصاص یافته است. غرر قرآنی ریشه در سنت و عترت دارد و به عبارات تام قرآنی اطلاق می شود که در موضوع خود در مجموع آیات قرآنی، برجستگی خاص بیانی و محتوایی داشته و در تبیین موضوع و پاسخ گویی به مسائل آن منحصر به فرد و کارآمد باشند. اکتشاف غرر قرآنی بر پایه روش های نقلی، اجتهادی و تراثی ممکن است و طبقه بندی آن ها بر پایه نظریه معرفت دینی در ساحت های پنج گانه اصلی آن، الگوی جامع و معیار می باشد. تفسیر آیات غرر از معارف متنوع قرآنی مورد بحث قرار گرفته است؛ غرر منتخب قرآنی از معارف انسان شناسی، فرجام شناسی، فقهی، اعتقادی و اخلاقی گلچین شده و به تفسیر اجتهادی جامع آن ها بر پایه تفاسیر شیعه و اهل سنت پرداخته شده است.

کتاب التفسیر و المفسرون تالیف دکتر محمدحسین ذهبی، قرآن پژوه مصری، به معرفی و بررسی تاریخ تفسیر، روش های تفسیری و تفسیرهای معروف مذاهب و فرقه های مختلف اسلامی اختصاص دارد. در این مقاله ابتدا کتاب و مولف آن معرفی شده اند. در ادامه نگارنده مقاله با بررسی بخش هایی از متن ترجمه، لغزش ها و نارسایی های مترجم را بیان کرده است. در بخش نقد و بررسی ترجمه ابتدا نکاتی درباره معادل گزینی های مترجم کتاب ذکر شده است. در پایان نیز نمونه هایی از لغزش های ترجمه متن و پیشنهادهای نگارنده ذکر شده است.

کتاب حاضر اثری میان رشته ای است که سعی دارد یک نگاه زبان شناسانه، کاربردشناسانه و تحلیل گفتمانی به موضوع قدیمی ارتباط میان آیات قرآن داشته باشد. موضوعی که نزد دانش مندان مسلمان، با استناد به احادیث و روایات اسلامی تا حدود زیادی حل شده و به سرانجام رسیده است. اما نزد برخی دانشمندان غربی گاهی جای بحث دارد و همین تفاوت نگاه و روش تحقیق ایجاب می کند پژوهش هایی صورت پذیرند که بتوانند مسائل قرآنی را با استدلال های غیرمذهبی تبیین کنند. این کتاب تحولی جدید در مطالعات قرآنی است که با ارائه یک تحلیل نظام مند از سوره های قرآنی، دستاوردهای زبان شناختی و مطالعه علمی زبان انسانی را به موضوع مطالعات قرآنی پیوند می زند. مطالعه این کتاب برای علاقه مندان به پژوهش در زمینه مطالعات اسلامی یا قرآنی، علاقه مندان به برنامه های زبان شناختی یا نظریه ربط و نیز زبان شناسی عربی ضروری است.

یکی از راه های عمده شناخت افکار اندیش مندان و سیر تطور و تحول آن بررسی آثار مکتوب به جامانده از آن هاست. در این میان نخستین نگاشته ها اهمیت به سزایی دارد. علامه طباطبایی که به سبب نوشتن تفسیر سترگ المیزان شهره است، در دهه چهارم حیات شان، تفسیری بنام البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن نگاشته اند. این اثر، تفسیری ترتیبی از ابتدای قرآن که تا آیه 57 سوره یوسف است. نگارنده با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی شکل ساختاری تفسیر پرداخته است. ساختار کلی البیان به ترتیب دارای چهار مشخصه است؛ آوردن دسته آیات، توضیح تفسیری، ذکر روایات تفسیری، شرح و توضیح روایات که ممکن است به تناسب محتوایی آیه این موارد تغییر کند. در ساختار جزئی البیان علامه ضمن ذکر توضیحات مختصر تفسیری متناسب با عدم یا وجود روایت به بیان غرض سوره ها، تفسیر آیات در جایگاه مناسب، بیان شبهات پیرامون آیه، نام گذاری برخی آیات و غیره می پردازد. صاحب البیان در زمینه روایات نیز به صورت ساختارگرا عمل می کند و در این راستا، به ذکر سند به طور کامل نمی پردازد، او تنها از روایات معصومان(ع) استفاده کرده است، پر بسامد ترین کتاب روایی در البیان، کافی و پر کاربردترین تفاسیر روایی تفسیر عیاشی و تفسیر قمی است.

این اثر در چهار فصل تدوین شده است که فصل نخست به کلیات می پردازد و طرح، فرضیه ها، مفهوم شناسی واژگان و گفته های مفسران در این فصل گنجانده شده است. فصل دوم با عنوان برخورد قرآن با کتب و متون مقدس یهود و نصارا مشتمل بر تورات و انجیل در این فصل اشاره شده است و مطالبی در زمینه این که آیا تورات و انجیل تحریف شده و مباحثی این چنینی در این فصل مورد بررسی قرار می گیرد. فصل سوم این کتاب منطق قرآن در برخورد با عقاید و باورهای پذیرش عقاید درست و مشترک و برجسته کردن آن ها و گوشزد کردن خطاهای اعتقادی و پاسخ به برخی از شبهات این فصل را تشکیل داده است. فصل چهارم منطق قرآن در برخورد با اخلاق و رفتار یهود و نصارا بوده که در تایید و تمجید کارها و صفات پسندیده یهود و نصارا است. تعلق پاداش به رفتار نیک و شایسته یهود و نصارا و گوشزد کردن خطاهای اخلاقی و رفتاری یهود و نصارا در این فصل از ویژگی های ممتاز این اثر است.

کتاب جریان های فهم قرآن کریم در ایران معاصر جدیدترین اثر احمد پاکتچی، عضو گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع) است. این کتاب ششمین جلد از مجموعه آثار قرآنی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده است. این کتاب توانسته است تا گوشه ای مهم از جریان شناسی فکری ایران معاصر را تکمیل کند. ضرورت جریان شناسی فکری از آن جا ناشی می شود که شناخت خود نیازمند شناخت دیگری است و یک جریان فکری نیازمند است با ارائه جریان شناسی فکری، جای خود را مشخص کند.

در کتاب حاضر سعی شده تا بار دیگر با آیات قرآن کریم و سنت نبی اسلام در حوزه زن، حقوق و جایگاه خود مطالعه هدفمند انجام گیرد. در این کتاب هم مفهوم والای زن از دیدگاه اسلام و قرآن بیان می شود و هم با ایجاد مقایسه ای میان دیدگاه اسلام آن چه اکنون مسلمانان به نام اسلام در حق زن انجام می دهد، مقاومتی صورت می گیرد. در این کتاب بیان می شود که جایگاهی که قرآن برای زن تعریف می کند مختص دوران صدر اسلام و یا قبل از ورود بشر به دوره مدرنیته نیست. بلکه قرآن فرمول کلی را در مورد جایگاه زن در جامعه بیان می کند.

نقد متن سابقه ای طولانی دارد؛ یعنی تا زمانی که بوده و تاریخی بوده نقد متن هم بوده است. حتی در قدیمی ترین نوشته های تاریخی که از یونان باستان در اختیار داریم بحث های نقد متن داریم. از همان زمانی که متون تاریخی به وجود آمدند مسئله نقد متن نیز به اشکال مختلفی مطرح بود. طبیعتا در حوزه علوم اسلامی هم به هیچ وجه این طور نبوده که مباحث نقد متون مطرح نبوده باشد و هیچ کس به این مباحث توجه نکرده باشد. سوالی که وجود دارد این است که اگر در حوزه جهان اسلام با پدیده نقد متن مواجهیم ناظر به چه جنبه هایی است؟... این کتاب به مسئله نقد می پردازد.