پژوهش نامه مطالعات مرزی
پیاپی 20 (تابستان 1397)

شرایط اقلیمی و ازجمله آب وهوا بر تمام فعالیت های انسان و از جمله فعالیت های نظامی و انتظامی تاثیر می گذارد و بنابراین فرماندهان این نیروها نیازمند شناخت درست عناصر اقلیمی و محیطی هستند. این پژوهش باهدف ارزیابی و پهنه بندی شاخص های اقلیمی در مناطق مرزی ایران و افغانستان ازنظر فعالیت های نظامی و انتظامی صورت گرفته است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه اجرا پیمایشی است. برای اجرای پژوهش، تمامی ایستگاه های سینوپتیک موجود در مرز ایران و افغانستان بررسی و از بین آن ها اطلاعات یازده ایستگاه که دارای طول دوره آماری بالای 30 سال بودند، انتخاب و داده های اقلیمی مربوط به پارامترهای دما، رطوبت نسبی، سرعت و جهت باد، ابرناکی، میدان دید، بارش باران و برف در دوره روزانه و ماهانه جمع آوری و با کمک الگوی AHP شاخص های تاثیرگذار وزن دهی و با استفاده از نرم افزار GIS نقشه های اقلیم نظامی تهیه و مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. یافته ها و نتایج پژوهش نشان داد که به طورکلی مطلوبیت اقلیم نظامی در منطقه شرق کشور در ماه های گرم سال و فصل تابستان نسبت به ماه های سرد و معتدل سال پایین می باشد به گونه ای که کمترین مطلوبیت برای عملیات نظامی در سطح منطقه مربوط به ماه های تیر و مرداد است که در بین پارامترهای اقلیمی تاثیرگذار در کاهش مطلوبیت می توان به دماهای بالا، سرعت باد و طوفان های همراه با گردوخاک و محدودیت دید اشاره کرد. در بین ایستگاه های منطقه شرق کشور، کمترین مطلوبیت اقلیم نظامی با مقادیر کمتر از 45 درصد مربوط به ایستگاه های زابل و زهک است که تحت تاثیر بادهای 120 روزه سیستان قرار می گیرد. این در حالی است که ایستگاه های قائن، تربت جام و تربت حیدریه، مطلوبیت اقلیم نظامی بیشتری نسبت به بقیه مناطق در فصل تابستان دارا هستند. بیشترین مطلوبیت اقلیم نظامی در سطح منطقه در طول سال نیز مربوط به ماه های مهر، آبان، اسفند و فروردین است. در بین ایستگاه های منطقه نیز ایستگاه های کاشمر و بیرجند در این ماه ها از مطلوبیت اقلیم دفاعی بیشتری نسبت به بقیه برخورداراند.

حفظ و گسترش امنیت مرزها و مناطق مرزی دغدغه همیشگی کشورهایی است که دارای مرزهای مشترک طولانی با همسایگان خود می باشند. دیدگاه‎های نوین در زمینه امنیت مناطق مرزی، بر «توسعه پایدار» مناطق مرزی تاکید فراوان دارند. در حقیقت آنچه که می تواند امنیت مرزها را تضمین نماید، توسعه پایدار مناطق مرزی است. این پژوهش در صدد است تا تهدیدهای امنیت پایدار مرزها را شناسایی و اولویت بندی نماید. پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از نظر روش، توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری پژوهش را 94 نفر از فرماندهان عالی، مدیران ارشد و نخبگان انتظامی و مرزبانی دارای جایگاه 16 و بالاتر در استان خراسان رضوی تشکیل داده و به صورت تمام شمار مورد پرسش قرار گرفته اند. در این پژوهش پس از شناسایی مهم ترین تهدیدات مرزی استان خراسان رضوی، تهدیدات در یک پرسشنامه فهرست شده و با کمک مقایسه زوجی نظر خبرگان دریافت شد. برای تحلیل داده‎ها، از فرایند تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده و با کمک نرم افزار Expert Choice کار رتبه بندی انجام شده است. یافته ها و پژوهش نشان داد که 1- قاچاق انسان، اسلحه و جرایم سازمان یافته، 2- قاچاق کالا، سوخت، ارز، مواد مخدر و مشروبات الکلی، 3- مهاجرت و ورود غیر قانونی اتباع بیگانه، 4- ارتباط مرزنشینان با قومیت-های خارج از مرز، 5- حضور اشرار و گروه های تبهکاری در مرزها، 6- حضور نیروهای فرامنطقه ای و ناتو در مجاورت مرزها، 7- تبلیغ و ترویج سلفی گری، وهابیت و فرق و مذاهب انحرافی، 8- فعالیت رسانه های بیگانه در خصوص ناامن سازی مرزها و 9- فعالیت گروه های تروریستی، وهابیت، سلفی گری و داعش به ترتیب مهمترین تهدیدهای امنیت پایدار مرزهای خراسان رضوی هستند. بنابراین سیاستگذاران می‎توانند آن‎ها را در برنامه ریزی‎های خود مورد توجه قرار دهند.

آمایش مناطق مرزی نوعی برنامه ریزی است که توسعه را با امنیت و دفاع از مناطق مرزی، در چارچوب شرایطی که این گونه مناطق از آن برخوردار هستند، پیوند می دهد و راهکاریی برای توسعه مناطق مرزی معرفی می کند که در آن امنیت و توسعه لازم و ملزوم یکدیگر شناخته می شوند. شهرهای مرزی در سال های اخیر در آمایش سرزمینی اهمیت خاص یافته اند. هدف این پژوهش شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر آمایش شهرستان جوانرود در استان کرمانشاه است. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر شیوه اجرا، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری آن را نه نفر از کارشناسان دانشگاهی امور شهری و آمایش سرزمین تشکیل داده اند. برای اجرای پژوهش، ابتدا عوامل و معیارهای موثر بر آمایش سرزمین شناسایی و در قالب پرسشنامه در اختیار خبرگان قرار گرفتند و با روش دلفی، روی عوامل و معیارها بین خبرگان اجماع حاصل شد. در ادامه برای اولویت بندی این عوامل و معیارها از تکنیک وزن دهی آنتروپی شانون و سپس از چهار مدل VIKOR،TOPSIS، ELECTRE، SAW و در نهایت برای دستیابی به اجماعی کلی از تکنیک ادغامی(post) استفاده شد. یافته ها و پژوهش نشان داد که در آمایش جوانرود، 18 معیار در چهار بعد امنیتی، دفاعی و سیاسی؛ اقتصادی؛ امکانات، تجهیزات و خدمات؛ و عوامل اجتماعی و فرهنگی موثراند و عوامل «امنیتی، دفاعی و سیاسی» و معیار «سطح درآمد»، نسبت به سایر عوامل و معیارها، از اولویت بیشتری برخوردار است.

روابط بین کشورها گاهی اوقات به گونه‎ای اجتناب ناپذیر به سوی جنگ سوق داده می‎شود. در چنین شرایطی، حقوق بین الملل با وضع مقرراتی موسوم به حقوق مخاصمات مسلحانه، به دنبال به حداقل رساندن خسارات وارده به قربانیان است. با این وجود نمی‎توان هر گونه درگیری مسلحانه را مشمول این حقوق دانست. این پژوهش قصد دارد بررسی نماید که از منظر حقوقی، درگیری‎های مرزی، مخاصمه مسلحانه بین المللی محسوب می‎شود یا اینکه تابع سایر قواعد و مقررات بین المللی است. این پژوهش با بهره مندی از روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‎ای و اینترنتی معتبر به بررسی کنوانسیون‎های مربوط به مخاصمات مسلحانه، بعد از تشکیل سازمان ملل متحد یعنی 1945 میلادی برابر با 1324 خورشیدی پرداخته است، چراکه قواعد حقوقی قبل از این تاریخ در بازه زمانی اخیر یا اصلاح گردیده و یا بر صحت آن‎ها تاکید شده است و در مورد جمهوری اسلامی ایران و کشورهایی که وضعیت مشابه آن دارند، قابل تعمیم است. یافته ها و پس از تطبیق شرایط درگیری‎های مقطعی مرزی با خصائص قراردادی یک مخاصمه مسلحانه بین المللی، این نتیجه حاصل شد که هرچند این گونه منازعات، فاقد برخی از ویژگی‎های مندرج در کنوانسیون‎های چهار گانه ژنو به عنوان یک مخاصمه مسلحانه بین المللی است، اما با توجه به اینکه روح حاکم بر کنوانسیون‎های مذکور، اعمال قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی می‎باشد که در حقوق مخاصمات مسلحانه بین المللی تبلور یافته است، می‎توان قواعد این حقوق و حقوق بشر را بر درگیری‎های مرزی قابل اعمال دانست.

فضای شهری از آن جا که کانون تجمع و تمرکز جمعیت و سرمایه است، همواره تجلیگاه قدرت سیاسی و اجتماعی نیز بوده است و در مناطقی که با بحران های ژئوپلیتیک ریشه دار مواجه اند، کارویژه های جغرافیای سیاسی شهرهای مرزی پرشمار و از اهمیت بالایی برخوردار است. این مطالعه سعی دارد کارویژه های جغرافیای سیاسی شهر مرزی کوبانی را در ساخت جغرافیای بحران ملی و منطقه ای بررسی کند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، درصدد پاسخگویی به این مهم می باشد که شهر مرزی کوبانی چگونه و به چه دلیلی موجب شکل گیری چالشی ژئوپلیتیک تحت عنوان هم پیوندی بحران ملی در یک کشور با بحران های ژئوپلیتیک منطقه ای می شوند؟ یافته ها و پژوهش نشان داد که جغرافیای سیاسی شهر مرزی کوبانی از طرفی واجد پتانسیل تولید و تعمیق بحران ملی بوده و از طرفی دیگر تحت شرایط خاص خود، بحران های ملی را با بحران های منطقه ای پیوند می دهند. چنین فرایندی بدان سبب است که هرگونه ناآرامی و بحران سیاسی، که به دلیل نقش آفرینی و ماهیت خاص جغرافیای سیاسی شهرهای مرزی، به حساسیت های فرامرزی پیوند بخورد، منجر به تغییر در موازنه قدرت راهبردی بازیگران همجوار شده و در قالب بحران ژئوپلیتیک جلوه می کند.

مرز ایران و عثمانی، با وجود بیش از دو سده روابط مسالمت‎آمیز سلاطین اولیه عثمانی با صوفیان طریقت صفوی در اردبیل و اشتراکات فراوان فرهنگی، تاریخی و دینی، به مدت چهل و یک سال از نبرد چالدران(920ه.ق/1514م)، تا انعقاد معاهده صلح آماسیه(962ه.ق/1555م) دچار بحران بوده است. هدف این مطالعه، بررسی علل ناآرامی در مرزهای غربی ایران و تحلیل نقش عوامل جغرافیایی، مقاومت های مرزنشینان و تاکتیک های نظامی شاه طهماسب صفوی در دفع حملات نظامی عثمانی ها و انعقاد معاهده صلح آماسیه بین ایران و عثمانی است. این پژوهش از نوع مطالعات تاریخی است که به روش توصیفی، تحلیلی انجام شده است. در روش توصیفی، تحلیلی، با استفاده از گزارش های تاریخی، بخش هایی از نقل، به منظور تحلیل و بررسی دقیق مورد استفاده قرار می گیرند، اگرچه اساس کار، تحلیل محتوایی مطالب و استخراج نتایج است. منابع تاریخی این مقاله، منابع دست اول صفویه و عثمانی و مطالعات مورخان و نویسندگان ترکی و فارسی در بازه زمانی سال 930ق/1524م تا 962ه.ق/1555م است. یافته ها و پژوهش نشان داد که شرایط اقلیمی مرزهای غربی ایران از جمله: کوهستانی بودن منطقه و درنتیجه عدم تحرک درست توپخانه عثمانی ها در این مناطق و برف و سرما، مقاومت مرزنشینان و شخص شاه طهماسب با بهره گیری از عقل و متون دینی در استفاده از تاکتیک های مناسب و موثر جنگی، در انعقاد معاهده صلح آماسیه نقش داشته است و این حادثه الگوی تاریخی مناسبی در حفظ مرزهای ایران و مناسبات مسالمت آمیز در جهان اسلام محسوب می شود، چراکه به پایان چهل و یک سال رابطه خصومت آمیز، برقراری ثبات و آرامش 24 ساله، تعیین حدود و ثغور مرزهای طرفین و قبول موجودیت سیاسی و جغرافیایی ایران از سوی عثمانی ها انجامید.