نشریه علوم و فنون مرزی
پیاپی 21 (تابستان 1396)

حوزه ژئوپلیتیکی استان سیستان وبلوچستان دارای نیروهای همگرا و واگرایی است که تحت شرایط خاص عمل می کنند و دائم با یکدیگر در حال رقابت هستند و بر امینت آن منطقه تاثیرگذار هستند. از آنجائی که یکی از فعالیت های ژئوپلیتیکی که منجر به خدشه دار شدن مولفه امنیت می گردد اقدامات تروریستی است و جمهوری اسلامی ایران نیز از این قضیه مستثنا نیست و همواره از این ناحیه ضربه خورده است. مقاله حاضر باهدف شناسایی و اولویت بندی عوامل ژئوپلیتیکی موثر بر شکل گیری پدیده تروریسم در استان سیستان وبلوچستان با رویکرد فازی به رشته تحریر درآمده است و تلاش می کند به این سوال اصلی پاسخ دهد که عوامل ژئوپلیتیکی تاثیرگذار بر شکل گیری پدیده تروریسم در استان سیستان وبلوچستان کدم اند و چه اولویتی نسبت به همدیگر دارند؟ نوع تحقیق بر مبنای هدف کاربردی و بر اساس روش توصیفی- پیمایشی می باشد. جامعه آماری پژوهش نیز صاحب نظران حوزه امنیتی بودند که با روش نمونه گیری هدفمند تعداد 220 نفر به عنوان جامعه آماری انتخاب شدند که با استفاده از جدول مورگان 140 نفر به عنوان نمونه انتخاب گردیدند. برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه ای متشکل از 24 سوال استفاده شد که برای سنجش پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شده که برابر 965/0 می باشد و برای تجزیه وتحلیل آماری به دلیل نرمال بودن داده ها از آزمون تحلیل عاملی تائیدی با استفاده از نرم افزار LISREL و رتبه بندی آن ها از نرم افزار TOPSIS استفاده گردید که پنج اولویت اول تاثیرگذار بر شکل گیری پدیده تروریسم در استان سیستان وبلوچستان به شرح ذیل می باشد: موج سلفی گری و افراط گرایی در منطقه؛ جنبش اقلیت مذهبی؛ تفاوت قومی – مذهبی با حکومت مرکزی؛ جنبش اقلیت قومی و انزوای جغرافیایی و دوری از مرکز سیاسی حکومت.

بخش عمده ای از توسعه یک سرزمین منوط به شرایط اقتصادی درون آن منطقه است. اقتصاد مردم مرزنشین جدای از دیگر فعالیت های اقتصادی، بیشتر وابسته به مرز می باشد. چنانچه فعالیت های مرتبط با مرز ساماندهی و راهکارهای قانونی اندیشیده شود، می تواند در رونق اقتصادی مناطق مرزی و افزایش توان اقتصادی مرزنشینان موثر باشد. بنابراین در نواحی مرزی، تعاونی های مرزنشینان به عنوان سفیران ساکنان خطوط مرزی می توانند نقش عمده ای در امنیت و توسعه پایدار منطقه ایفا کنند. هدف از این مقاله، بررسی نقش تعاونی های مرزنشینان در توسعه مرزی شهر سردشت می باشد. روش تحقیق مقاله توصیفی– تحلیلی است و در غالب موارد حاصل مشاهدات نگارنده به دلیل مسئول ثبت شرکت ها در اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی و همچنین حضور در شهر مرزی سردشت می باشد. جامعه آماری پژوهش را 215 نفر از مدیران پایین تر از 50 سال سن تعاونی های مبادلات مرزنشینان شهرستان سردشت تشکیل می دهد که با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی 120 نفر از آن ها به عنوان نمونه انتخاب شدند و داده های آن با استفاده از نرم افزار SPSS/for Win Ver.19.0 تجزیه وتحلیل شدند. نتایج داده های تحقیق نشان می دهد فعالیت مبادلات تعاونی های مرزنشینان باعث ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم و بهبود وضعیت رفاه منطقه شده است. همچنین رابطه معناداری بین پیشرفت تعاونی های مرزنشین و تامین مایحتاج ساکنین موردمطالعه وجود دارد و می توان با ساماندهی این گونه مبادلات در مناطق مرزی، توسعه سکونتگاه های شهری و روستایی را انتظار داشت. بنابراین ضروری است تا علاوه بر شهرها و روستاهای نزدیک به بازارچه های مرزی، سایر مردم مرزنشین ساکن نیز از مزایای بازارچه ها سود ببرند تا احساس امنیت و توسعه بیشتری را برای منطقه به همراه داشته باشد.

اصولا مرزهای شرقی ایران گرچه به عنوان نمونه ای از نخستین خطوط مرزی نو تعیین شده در جهان می تواند توجه ویژه علاقه مندان به مطالعات جغرافیای سیاسی را جلب کند، اما به واقع نماینده جلوه های ارضی فشارهای سیاسی و یک روند طولانی از رقابت های ژئوپلیتیکی و جلو و عقب راندن میدان نفوذ، میان دو امپراتوری امپریالیستی روس و بریتانیا و برخورد دو قدرت منطقه ای یعنی ایران و هند بریتانیا در قرن نوزدهم و نخستین سال های قرن بیستم است که بر روند تدریجی شکل گیری جغرافیای سیاسی فلات ایران اثر گذاشت و منجر به تقسیم سرزمین های امپراتوری نادری در خراسان بزرگ، سیستان بزرگ و بلوچستان بزرگ و شکل گیری مرزهای کنونی ایران در ضلع خاوری گردید. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع اسنادی و مطالعات کتابخانه ای و با اتخاذ رویکردی تاریخی- جغرافیایی- سیاسی در پی پاسخی به این پرسش کلیدی است که کدام عوامل ژئوپلیتیکی درروند شکل گیری و تکوین مرزهای کنونی ایران در ضلع جنوب شرقی نقش موثری داشته اند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که عوامل مختلفی ازجمله فشارهای سیاسی تحمیلی درنتیجه بازی بزرگ، مداخلات تاثیرگذار دولت بریتانیا در جریان حکمیت های مرزی، سستی، ناتوانی و عدم آگاهی حاکمان قاجاری نسبت به اصول حقوقی حاکم بر چگونگی تقسیم سرزمین ها و تعیین مرزها -که به هنگام شکل گیری جغرافیای سیاسی مدرن سرزمین های مرزی ایران، بر این مرز و بوم حکومت می کرده اند- درروند شکل گیری تدریجی مرزهای کنونی ایران در این منطقه، نقش موثری داشته اند.

با توجه به محدودیت ها و موانع بسیار در نواحی روستایی مرزی، مکان یابی مطلوب و بهینه محدثات توسعه ای ازجمله بازارچه های مرزی، جهت تضمین موفقیت، تداوم و توزیع برابر ثمرات آن ها ضروری است. از سویی دیگر، حل پیچیدگی هایی که در امر مکان یابی، به واسطه دخیل بودن معیارهای متعدد کمی و کیفی گاها متضاد، ذی نفعان و گزینه های مختلف وجود دارد، نیازمند بهره گیری از روش های جدیدی ازجمله روش های تصمیم گیری چند شاخصه است. پژوهش حاضر با هدف رونق و موفقیت بازارچه مرزی بخش خاوومیرآباد شهرستان مریوان در پی پاسخگویی به این سوال است که کدام یک از روستاهای این بخش، از شرایط بهتری جهت احداث بازارچه برخوردار هستند. در پژوهش کاربردی حاضر، با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و با استفاده از مدل های کمی، رتبه بندی شاخص ها و معیارها با بهره گیری ازنظر کارشناسان و آگاهان محلی روستایی و سپس بهره گیری از روش های ELECTERE، TOPSIS و SAW، گزینه های موردنظر رتبه بندی و بهینه ترین مکان جهت تاسیس بازارچه در بخش مشخص گردید. محاسبات آماری در دو نرم افزار EXPERT CHOICE و EXCEL انجام گرفتند که درنهایت، نتایج پژوهش، حاکی از این امر است که روستای مرزی ساوجی، مطلوب ترین مکان جهت تاسیس بازارچه است و دلیل این امر نیز، شرایط مطلوب این روستا ازجمله دارا بودن خدمات و امکانات، نزدیکی بیشتر به مرکز شهرستان و روانی عبور و مرور به واسطه فقدان موانع توپوگرافی است

مرزها دارای کارکردهای خاص و متعددی هستند و به همان نسبت تهدیدها و آسیب هایی نیز متوجه مرزها می باشد. این آسیب ها و تهدیدها با منشا مختلف و با اهداف متفاوت، کارکردهای مرزی را نشانه رفته و عملکرد آن را مختل می کنند. حجم قابل توجهی از سرچشمه های قدرت، در جغرافیای کشور قرار دارد. ویژگی های جغرافیایی بیشتر نقش بنیادی را در شکل گیری سایر عناصر قدرت مانند قدرت سیاسی، اقتصادی و نظامی بازی می کنند که از آن ها به عنوان ژئوپلیتیک یاد می شود. هدف از این تحقیق بررسی چالش های ژئوپلیتیک مرز ایران و ترکیه می باشد. روش این تحقیق توصیفی- پیمایشی می باشد و ابزار جمع آوری داده ها پرسشنامه محقق ساخته می باشد. جامعه آماری این تحقیق شامل کلیه نخبگان و کارشناسان نظامی، انتظامی و دانشگاهی می باشند. نمونه آماری از طریق فرمول کوکران 97 نفر محاسبه گردیده است. داده ها از طریق نرم افزار SPSS نسخه 23 مورد آزمون قرارگرفته اند. همچنین از نرم افزار Excel نیز جهت تجزیه وتحلیل داده های توصیفی نیز استفاده شده است. داده ها در دو سطح توصیفی و استنباطی مورد آزمون قرارگرفته اند. نتایج حاصل بیانگر این است که عوامل اقتصادی، جغرافیایی، سیاسی و نظامی به عنوان چالش های ژئوپلیتیک مرز ایران و ترکیه به شمار می روند.

در کشورهای جهان سوم وجود دوگانگی های منطقه ای به دلایل متعدد مسیر توسعه یافتگی آن ها را با چالش مواجه ساخته است. توسعه نامتوازن به مرورزمان باعث عدم ثبات و پایداری امنیت می شود. بنابراین اولین گام در برنامه ریزی توسعه منطقه ای شناسایی وضع موجود مناطق و تجزیه وتحلیل بخش های مختلف اقتصادی، کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و بهداشتی آن است. رتبه بندی سطوح مناطق از مواهب توسعه به شمار می رود. لذا هدف این پژوهش سنجش میزان شاخص های توسعه در استان های مرزی کشور در راستای امنیت پایدار است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است. داده های پژوهش 90 شاخص مختلف که از سالنامه آماری مرکز آمار ایران استخراج گردیده است. برای تجزیه وتحلیل اطلاعات نیز از روش سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و مدل ویکور که یکی از روش های تصمیم گیری چند معیاره می باشد استفاده شده است. برای مشخص کردن جایگاه هریک از استان های مرزی مورد مطالعه از روش ویکور نشان داد که استان مازندران با احتساب کمترین میزان ویکور محاسبه شده (0.195687Qi:) در جایگاه نخست و به ترتیب استان خراسان رضوی با میزان ویکور (0.499897Qi:)) در جایگاه دوم و درنهایت استان خوزستان با میزان ویکور (0.75235Qi:) در جایگاه سوم قرارگرفته است. درنهایت استان های مرزی در سه طیف به ترتیب مطلوب، نیمه مطلوب و نامطلوب طیف بندی شده اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که درمجموع دو استان مرزی که به ترتیب استان های خراسان شمالی و مازندران در طیف اول با ویژگی مطلوب قرارگرفته اند. همچنین از 16 استان مرزی مورد مطالعه هفت استان دیگر نیز شامل استان های خوزستان، آذربایجان شرقی، کرمانشاه، آذربایجان غربی، هرمزگان، گلستان و گیلان در طیف نیمه مطلوب قرارگرفته اند درنهایت هفت استان باقیمانده دیگر نیز که شامل استان های: سیستان و بلوچستان، بوشهر، کردستان، خراسان جنوبی، ایلام، اردبیل، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان در طیف نامطلوب که نمایش دهنده وضعیت بد این شاخص ها در سطح استان می باشد قرارگرفته اند.

صیانت از مرزها و حفظ استقلال و تمامیت ارضی، همواره از اهم وظایف دولت ها بوده است. پیش از جنگ جهانی اول، تلاش اکثر کشورها مبنی بر توسل به نیروی نظامی جهت حل وفصل اختلافات مرزی بود؛ پس از جنگ جهانی دوم، تعداد اختلافات مرزی منجر به جنگ بین کشورها کاهش یافت؛ با وجود این، همچنان اختلافات مرزی بین کشورها به قوت خود باقی بود. بر این اساس هدف پژوهش حاضر، بررسی تاثیر مخاصمات مسلحانه بر معاهدات مرزی بوده و سوال این است که آیا طرح پیشنهادی 18 ماده ای کمیسیون حقوق بین الملل در راستای معاهدات قبلی، معاهدات مرزی را از هر نوع تغییری مستثنی خواهد نمود و یا در مغایرت با آن ها قرار دارد؟ روش پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات، منابع کتابخانه ای است و به این نتیجه رسیده ایم که با عنایت به اینکه معاهدات مرزی ازلحاظ موضوع، شمولیت عام دارد و ازاین جهت جزء معاهدات عینی محسوب می شود و با توجه به اینکه اصل «حفظ تمامیت ارضی کشورها» به یک قاعده آمره تبدیل شده، لازم است در طرح 18 ماده ای پیشنهادی کمیسیون حقوق بین الملل در رابطه با تاثیر منازعات مسلحانه بر معاهدات، ضمن اختصاص ماده ای به عدم تاثیر مخاصمات مسلحانه بر معاهدات مرزی و سرزمینی، بر این نکته تاکید گردد که مخاصمات مسلحانه، بر معاهدات عینی ازجمله معاهدات مرزی تاثیری ندارد. در خصوص طرح مذکور، لازم است دو هدف اولیه و ثانویه در نظر گرفته شود. هدف اولیه جلوگیری از تصویب طرح پیشنهادی به صورت معاهده و هدف ثانویه، ایجاد تغییرات اساسی در مفاد آن به منظور جلوگیری از تاثیرگذاری بر معاهدات مرزی می باشد؛ در غیر این صورت به مرورزمان مفاد آن به حقوق عرفی مبدل شده و تاثیرات منفی آن، کشورهایی مانند جمهوری اسلامی ایران را نیز دربرمی گیرد.