نشریه مطالعات تاریخ انتظامی
پیاپی 10 (پاییز 1395)

بنی کعب، از عشایر عرب ساکن در خوزستان و جنوب عراق بودند که بعد از گسترش قلمرو خلافت ترکان عثمانی، از قبان (زادبومشان) به معشور (بندر ماهشهر) کوچ کردند، اما پس از مدتی با بروز قحطی و ضعف حکومت عثمانی به قبان بازگشتند. خودمختاری نسبی آنان در جنوب عراق و نظام قبیله ای موجود، آنان را قادر ساخته بود که به عنوان قدرتی محلی در برابر حملات پراکنده والیان بغداد مشکل ساز باشند و حتی با شکست در برابر سپاه کریم خان نیز هر از چندگاهی سر از عنان اطاعت می ربودند و منطقه را برای دولت زندیه هم ناامن می نمودند. سوال این تحقیق این است که اقدامات کریم خان برای گسترش امنیت و انتظام امور محلی در منطقه سکونت اعراب بنی کعب چگونه بود؟ یافته های پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، نشان می دهد، کریم خان کم هزینه ترین راه را برای آرام کردن منطقه به کاربرده است و ضمن تهدید مکرر بنی کعب، توانسته نیروی آنان را از طرفی حفظ و از طرفی متوجه سایر مدعیان کلان چون عثمانی و انگلیس و در مراتب پایین تر خوارج عمان و والی بغداد و بصره سازد. با پیروزی های کریم خان و نهایتا صلح با شیخ سلمان، وجود کعبیان که تسلطی خاص بر کشتیرانی در آبراهه های جنوبی داشتند، برای حفظ امنیت منطقه و جلوگیری از تسلط عثمانی امری حیاتی و استراتژیک بود. ازاین رو کریم خان در تخریب قدرت کعبیان اصرار چندانی نداشت.

یکی از مهم ترین چالش های حکومت فتحعلیشاه، مسئله جانشینی و اعتراضات فرزندان او به ویژه محمدعلی میرزا نسبت به انتخاب عباس میرزا به ولیعهدی بود. محمدعلی میرزا فرزند ارشد فتحعلی شاه ولیعهدی عباس میرزا را قبول نداشت و در طول حیات خود همواره با برادر خود در رقابت بود. در همین راستا یکی از اقدامات مهم وی منظم کردن ارتش تحت فرمان خود و مدرن کردن آن به سبک ارتش های اروپایی بود. این مقاله به شیوه توصیفی-تحلیلی، به بررسی اصلاحات نظامی محمدعلی میرزا برای مدرن کردن ارتش، اهداف و نتایج حاصل از آن پرداخته است. یافته ها نشان می دهدیکی از مهم ترین اقدامات محمدعلی میرزا برای تقویت نظامی خود در جهت رسیدن به ولیعهدی و نشان دادن برتری خود نسبت به عباس میرزا انجام اصلاحات نظامی در ارتش منطقه حکمرانی خود با کمک مستشاران نظامی اروپایی بود. او با این ارتش علاوه بر برقراری امنیت در غرب کشور در جنگ با پاشاهای بغداد هم موفق عمل کرده و خود را مدعی اصلی جانشینی فتحعلی شاه معرفی نمود.

با آغاز دولت پهلوی اول دوره جدیدی از تاریخ ایران آغاز شد که نوسازی و اصلاح نظام دیوان سالاری گذشته و به ویژه تحول، تغییر و سازمان دهی جدید تشکیلات پلیسی و آموزش آن، از مشخصات بارز آن بود. بر این اساس توصیف و تحلیل آموزش نیروهای پلیس (نظمیه) و نتایج آن، در دوره پهلوی اول، با استفاده از روش کیفی- تاریخی و با استناد به منابع اسنادی و کتابخانه ای، هدف اصلی این مقاله می باشد. یافته های پژوهش بر آن است که در دوره پهلوی اول، اعزام محصلان نظامی به خارج از کشور، تاسیس آموزشگاه های پلیس و مدارس نظامی به نحو جدی ضرورت های وجودی خویش را نشان می دهد. با این اوصاف، نگرش رضاشاه بر شیوه نظامی او که مبتنی بر آموزش های قزاقی و عدم اعتماد به افسران جوان و وابستگی و اتکا فراوان به نیروهای قدیمی قزاق بود، باعث عدم اثربخشی این آموزش ها در ماموریت های پلیسی شد. به عبارت دیگر وضعیت تامین امنیت اجتماعی جامعه به جای اینکه بر اساس شیوه های مبتنی بر آموزش های علمی و نوین پلیسی باشد، بالعکس انعکاسی از دیدگاه های سنتی فرماندهان تحت امر رضاشاه بود.

یکی از دیوان های مهم در تشکیلات اداری حکومتهای مسلمان و از جمله در تاریخ ایران که کارکردی مهم در عرصه خبریابی و خبررسانی و امنیت کشور داشت، دیوان برید بود. ضرورت اداره قلمرو گسترده حکومتی، کسب اخبار و حوادث از ایالات و انتقال آن ها به مرکز سیاسی، مراقبت از نحوه عمل کارگزاران در منطقه حکمروایی خویش، انجام خدمات پستی و اقدامات جاسوسی موجب شد که این دیوان از اهمیت و جایگاه مهمی در نظام دیوانی برخوردار شود و به گونهای در حکم چشم و گوش حاکمیت در سراسر قلمرو حکومتی درآید. در این پژوهش به روش تاریخی و شیوه توصیفی- تحلیلی جنبه های اهمیت و کارکرد امنیتی دیوان برید در حکومت های مرکزی در تاریخ ایران بررسی شده است. یافته پژوهش نشان میدهد که کارکرد گسترده دیوان برید، جایگاه و اهمیت آن را در نظام های سیاسی چنان تعیین کننده نمود که شیوه عملکرد این نهاد در پایداری و دوام یا ناپایداری حکومت ها تاثیر به سزایی داشت

غلام رضاخان آخرین والی از سلسله والیان است که بیش از سه دهه بر لرستان (پیشکوه و پشتکوه) ابتدا با مرکزیت خرم آباد و سپس با انتقال مقر حکومت به پشتکوه در سال 1216 ه ق، بر این مناطق حکومت کردند. در اواخر دوره حکومت والیان، تحولاتی در سطح ملی و بین المللی رخ داد که بر این منطقه نیز تاثیراتی بر جای گذاشت. این که چگونه پشتکوه باوجود تحولات و آشوب های پس از انقلاب مشروطه و نیز تاثیرات جنگ جهانی اول در این منطقه به عنوان منطقه ای امن باقی ماند و غلامرضاخان بدون مداخله حکومت مرکزی و صرفا با اتکای به ایلات و عشایر محلی چگونه توانست هم از مرزهای ایران حراست نموده و هم امنیت داخلی را برقرار نماید، مسئله اصلی تحقیق است. روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی – تحلیلی با بهره گیری از اسناد و منابع اصلی است. یافته های تحقیق نشان می دهد که غلامرضاخان با اتخاذ سیاست محافظه کارانه، امنیت داخلی و ثبات مرزی منطقه پشتکوه را حفظ کرد. وی هیچ گاه در مداخلات خود در مسائل دیگر مناطق، جانب احتیاط را رها نکرده و همواره باتدبیر تا جایی پیش رفت که نظم و امنیت قلمروش با چالش مواجه نگردد و هرگاه خطر را احساس می کرد با عقب نشینی از مواضع خود از در صلح درمی آمد. وی با کمک ایلات و عشایر منطقه و بدون کمک حکومت مرکزی توانست نیروی نظامی منظمی ایجاد کند که هم از مرزهای کشور حفاظت کند و هم امنیت داخلی را تامین نماید، ولی با قدرت گیری رضاشاه دریافت که نمی تواند در برابر نظم جدید مقاومت کند و بدون خونریزی قدرت را به حکومت مرکزی واگذار کرد و در عراق پناهنده شد.

شهرستان کهنوج ازجمله مناطق باستانی ایران است که در طول تاریخ به همراه سایر بخش های جنوبی استان کرمان، به عنوان رودبار زمین شناخته شده است. این منطقه به واسطه موقعیت جغرافیایی، همواره دور از مرکز توجه دستگاه حکومتی بوده و همین امر شرایط ویژه ای را در خصوص برقراری امنیت در این خطه فراهم نموده است. ازآنجایی که متون تاریخی در خصوص این شهرستان اطلاعات اندکی ارائه می دهند، مقاله حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه به اسناد و روایات شفاهی، تلاش نموده سیر تامین امنیت کهنوج را در سده حاضر مورد بررسی قرار دهد و در پی پاسخگویی به این سوال است که امنیت شهرستان کهنوج در سده کنونی چگونه و با کمک چه اشخاص و نهادهایی تامین گردیده است؟ بر اساس یافته های تحقیق، شهرستان کهنوج به واسطه نزدیکی به مناطق سیستان و بلوچستان و از طرف دیگر مجاورت با شهرستان بم، همواره محل تردد لشکریان یاغی و نیز مکان انواع شرارت و راهزنی بوده است و همین امر حاکمان مختلف را واداشته که به امنیت این منطقه توجه ویژه ای معطوف دارند. تا پیش از تشکیل حکومت پهلوی، این مهم توسط حاکمان محلی و پس ازآن به وسیله نهاد ژاندارمری و سپس نیروی انتظامی انجام گرفته است.