پژوهشنامه نهج البلاغه
پیاپی 7 (پاییز 1393)

نهج البلاغه هادی سعادت دنیوی و اخروی بشر در زمینه های مختلف فردی و اجتماعی از جمله مشاوره و راهنمایی است. هدف در این نوشتار بیان جایگاه مشورت و راهنمایی در زندگی اجتماعی با استناد به نهج البلاغه است. یافته های این نوشتار به روش تحقیق کیفی؛ و در محورهای: ارزش و جایگاه مشورت در جهان بینی امام علی(ع)، شیوه های مشورت کردن و مواد آموزشی و هدف مشاوره و راهنمایی از دیدگاه امام علی(ع) تبیین شده است. با توجه به اینکه جهت انجام مشاوره موفق باید با فرهنگ آن جامعه آشنا بود؛ لذا برای آشنایی با فرهنگ یک جامعه باید با دین و مذهب آن جامعه مرتبط شده تا به نتیجه موفق رسید. همچنین لازم به یاد آوری است که دین، مخصوصا اسلام، عامل سعادت و هدایت بوده و مشاوره ای که بر اساس اصول و موازین اسلامی باشد، بهترین مشاوره خواهد بود، زیرا تمام اصول و قوانین این فن را می توان در تعالبم دینی از جمله در سخنان امام علی(ع) یافت.

جایگاه اخلاق در فلسفه نظری تاریخ و عبرت پذیری از اخلاقیاتی که موجب سعادت و هلاکت جوامع شده است یکی از مباحث مهمی است که در بخش های مختلفی از نهج البلاغه مورد توجه قرار گرفته است. در نگاه امام علی(ع) تاریخ بشریت دارای آغازی و پایانی است که در مسیری سینوسی گاهی رو به پیشرفت و گاهی رو به افول در حال حرکت است و در نهایت با ظهور مهدی موعود به تکامل خود می رسد. از آنجا که در نهج البلاغه تاریخ در کلیت حوادث و نه در جزئیات تکرارپذیر است و بین قوانین عام حاکم بر تاریخ و اخلاقیات یک جامعه ارتباط متقابلی وجود دارد می توان پیش بینی هایی را برای جوامع در نظر گرفت زیرا انتخاب افراد در حوزه بینش و اخلاقیات، حرکت آن جامعه را در مسیر رشد یا انحطاط قرار می دهد. در این مقاله با روش کتابخانه ای، عوامل مذکور درکلام امام(ع) با موضوعیت تاثیر اخلاق در فلسفه نظری تاریخ مورد بررسی قرار گرفته است.

سبک شناسی علم مطالعه ی رفتارهای زبانی افراد است. سخنگویان زبان بنابر موقعیت های مختلف زمانی، مکانی، سن، جنسیت و... گونه های مختلفی از گفتار و یا نوشتار را به کار می برند. یک متن ادبی، سبک و ساختاری متفاوت از سبک یک متن عادی و یا علمی دارد. سبک شناسی لایه ای با رویکرد تحلیل ادبی، متن را در پنج لایه ی آوایی، بلاغی، نحوی، واژگانی و ایدئولوژیک بررسی می کند و پس از تبیین هر یک از این عناصر پنج گانه در یک اثر ادبی، بر آن است تا ویژگی ها و مشخصه های خاص اثر را که بستر مناسبی برای بیان اندیشه ها، افکار و احساسات درونی مولف و نیز زمینه ساز سبک شخصی وی است به نمایش گذارد.
خطبه ی 27 نهج البلاغه (خطبه جهاد) یکی از شیواترین و رساترین خطبه های امام علی(ع) است که حضرت در آن پس از بیان ارزش جهاد، علل شکست کوفیان در برابر سپاه دشمن را یادآور شده و از ضعف و سستی آنان در رویارویی با دشمن شکوه سر می دهد. نوع سخنان علی(ع) در نهج البلاغه و ویژگی های منحصر به فرد ایشان در بیان خطبه ی جهاد به گونه ای است که به صورت کلام حضرت مولفه های خاصی بخشیده که در سایر متون ادبی کمتر به چشم می خورد. آن چه در این مقاله بدان پرداخته می شود، بررسی خطبه ی یاد شده از منظر سبک شناسی لایه ای و تبیین مولفه های سبکی علی(ع)، شناخت افکار، اندیشه ها و پس زمینه های فکری امام(ع) در ایراد خطبه جهاد است.

عظمت بلاغی کلام در مجموعه ی انسان ساز «نهج البلاغه»، شارحان مختلف را با توانمندی ها و بضاعت های علمی متفاوت، مسحور نموده است. «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه»، اثر میرزاحبیب الله هاشمی خویی، یکی از مهم ترین و مبسوط ترین شروح «نهج البلاغه» در قرون اخیر به شمار می آید. در این نوشتار مهم ترین مولفه های بلاغی که در این کتاب تفسیری با هدف تبیین غنای ادبی عبارات علوی، مورد اهتمام قرار گرفته، بررسی شده است. مجاز، استعاره، کنایه و تشبیه به عنوان حائز اهمیت ترین صنعت های بیانی مطرح شده است. صنعت های بدیعی به دو مجموعه ی آرایه های لفظی و آرایه های معنوی تقسیم شده؛ ابتداء، انتهاء، تخلص، جناس و سجع در زمره آرایه های لفظی و طباق، تناسب، عکس، استخدام و ایجاز از جمله آرایه های معنوی به شمار می آید که مورد اهتمام ویژه میرزای خویی قرار گرفته است. از این رهگذر، چگونگی پردازش عباراتی از نهج البلاغه که دربردارنده ی این گونه محسنات بلاغی می باشد نیز تبیین گردیده است.

در نگرش اسلامی سعی شده است که با ترویج اخلاق تجاری، تجارت از شکل نوعی بازی برد- باخت در اقتصاد سودگرانه، به یک بازی برد- برد تبدیل گردد. این منطق دینی با وارد کردن معنویات به همراه کسب سود در تجارت به عنوان بخشی از مطلوبیت یک فرد مسلمان امکان پذیر است. در این مقاله سعی شده است با روش اسنادی- تحلیلی، پس از تبیین اصول اخلاق تجاری و کسب و کار از نظر اندیشمندان، دیدگاه امام علی(ع) در رابطه با اخلاق تجاری مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. بدیهی است که آشنایی و نهادینه کردن فرهنگ اخلاق تجاری اسلام در کسب و کار از جمله راهکارهای کاهش تخلفات در امور اقتصادی است و سخنان و سیره امام علی(ع) بهترین راهکار برای رعایت اصول اخلاق تجاری در جامعه اسلامی می باشد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که از دیدگاه آن حضرت، هدف نهایی از تجارت و کسب و کار رضایت الهی و رفع نیاز های ضروری و اساسی جامعه می باشد و برخورداری از سود عادلانه در مرحله بعدی اهمیت است.

ایمان موضوعی پرسابقه در کلام و اندیشه دینی است، که قدمتی به تاریخ ادیان دارد. از آن جا که پیروان هر دینی خود را مومن می خوانند، رستگاری و سعادت را در سایه ایمان می یابند. امروزه، سخن از ایمان در مباحث معرفت شناختی جایگاه خود را دارد و با نگاه ویژه ای بدان پرداخته می شود؛ از این رو دانشمندان معاصر به دنبال تحلیل ماهیت ایمان، به تعریف ایمان، سنخ، متعلق، آثار ایمان و تعیین رابطه آن با عقل، عمل و... پرداخته اند. تعیین دقیق ماهیت ایمان دینی می تواند نقش آن را در تشکیل معرفت دینی نشان دهد. در این پژوهش با تکیه بر نهج البلاغه، دیدگاه امیرالمومنین علی(ع) را درباره مولفه های یاد شده، تحلیل کرده و دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان را با آن مقایسه نموده ایم. به نظر می رسد، بسیاری از نقطه نظرهای علمی ایشان بر قرآن و نهج البلاغه مبتنی است. البته علامه طباطبایی در ارائه دیدگاه های خود، نگاه علمی و فلسفی اش را با بسط و گسترش بیشتری ارائه می دهد. از نتایج به دست آمده این است که ایمان از سنخ و نوع باور است؛ اما باوری که در قلب انسان چنان جای گرفته که باعث می شود مومن به لوازم آن التزام عملی پیدا کند.

حکمت «خصال النساء» در نهج البلاغه، در ظاهر، دو نظام اخلاقی جداگانه برای زنان و مردان به تصویر می کشد. شارحان نهج البلاغه رویکردهای متفاوتی نسبت به این حدیث داشته اند؛ بعضی روایت را کاملا واضح و بی نیاز از تبیین می دانستند. برخی دیگر با دستکاری معانی صفات مذکور در حدیث، سعی کرده اند از بار منفی معنایی آن ها بکاهند. محدود ساختن دامنه معنایی خصال مذکور به چهارچوبی خاص، فطری دانستن آن ها در سرشت زنان، کنایی دانستن معنای حدیث در مذمت زنان، رد و کنار نهادن حدیث، گونه های متفاوت مواجهه دیگر شارحان با این روایت است که هیچکدام خالی از اشکال نیست؛ اما شهید مطهری با تیزبینی و دقت نظر توانسته است تفسیری دقیق و منطقی از این سخن ارائه دهد. ایشان ویژگی های مطرح شده در حدیث را ناظر به فعل اخلاقی و مربوط به حیطه خانواده می داند. در مجموع، این حدیث دارای محتوایی منسجم، منطقی و کاربردی در ترویج اخلاق در خانواده است.