نشریه مطالعات قرائت قرآن
سال پنجم شماره 8 (بهار و تابستان 1396)

روایت حفص از عاصم در حال حاضر یکی از شایع ترین روایت های قرآنی است و این امر موجب مطرح شدن این سوال نزد متاخرین گشته است که چرا با وجود اتفاق نظر مسلمانان نسبت به حداقل هفت قرائت و متواتر دانستن آنها و روایت هایشان، این روایت از چنین گستردگی برخوردارست و علل و اسباب آن چیست؟ و این گستردگی از چه زمانی به وقوع پیوسته است؟ کدام یک از اسباب و علل محتمل در این باره، قرین به صحت است؟ در نوشتار پیش رو، با تجزیه و تحلیل داده ها، اسباب و علل احتمالی این گستردگی و شیوع، نقد و بررسی شده و این نتیجه آشکار شده است که هیچ یک از اسباب و علل مطرح شده، وافی به مقصود نیست و همچنان علت اصلی آن در هاله ای از ابهام قرار دارد.

یکی از صفات فرعی حروف که از اهمیت بسزایی برخوردار است، صفت قلقله می باشد که مورد اختلاف نظر دانشمندان قرائت پژوه بوده و در کتاب های تجوید و قرائت بدان پرداخته شده است. در این نوشتار به بررسی مباحث مختلف و موضوعاتی از قبیل تعداد حروف قلقله و مراتب آن از شدت به ضعف، کیفیت ادای قلقله، پرداخته ایم. همچنین به این پرسش، پاسخ داده شده است که آیا قلقله صفت لازمه حرف است یا فقط در هنگام سکون و وقف عارض می شود و آیا قلقله دارای صفت ضد خود می باشد یا خیر؟ از آنجا که آسیب های مربوط به اجرای قلقله یکی از مصادیق لحن خفی است که تنها استادان زبردست و قاریان برجسته آن را درک می کنند که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان تصریح شده که قلقله از صفات فرعی غیر متضاد می باشد که فقط در هنگام سکون در حروف «قطب جد» وجود دارد و هدف از آن محافظت از ماهیت و صفات اصلی آن حروف از قبیل جهر و شدت می باشد. قلقله منحصرا در حروف قطب جد وجود دارد و اجرای آن در سایر حروف، خطایی شایع و آشکار به شمار می رود. همچنین صدای قلقله جزئی و اندک می باشد که نباید به حد حرکت کامل برسد.

قرآن کریم آخرین و کامل ترین کتاب الهی و آسمانی است که قرائت آن، توقیفی است و باید بر اساس آنچه بدان تکلیف شده ایم، قرائت شود. در طول تاریخ اسلام، قرائت های گوناگونی برای قرآن کریم صورت گرفته است که همه آنها از حجیت برخوردار نیستند. معیارهای متعددی نیز از سوی دانشمندان علوم قرآنی از جمله شهرت و اتفاق منطقه ای، مطابقت با رسم الخط، هماهنگی با قواعد ادبی برای تشخیص قرائت صحیح از دیگر قرائات ذکر شده است که برخی از آنها پشتوانه علمی مقبولی ندارند؛ زیرا معیار قابل پذیرش برای تشخیص قرائت صحیح، شهرت و قرائت جمهور مسلمانان است. از میان همه قرائت های ذکر شده برای قرآن کریم هفت یا ده قرائت برگزیده شده است که هیچ یک از این قرائت ها دارای تواتر تا خود پیامبر اکرم نیست و از میان آنها، تنها یک قرائت دارای حجیت است و آن قرائت مشهور میان مسلمانان است که روایت حفص از عاصم. مصداق کامل آن است و دلایل کسانی که قرائت های هفت گانه یا ده گانه را تجویز می نمایند، نیز ناتمام است، از این رو، اولویت با خواندن قرائت مطابق روایت حفص از عاصم است. از طرفی هیچ دانشمندی در حجیت و اعتبار روایت حفص از عاصم، اختلاف و ممانعت ندارد. به همین دلیل، معتبرترین و آسان ترین قرائت، همان روایت حفص از عاصم است که در صورت شک نیز طبق قاعده اشتغال این قرائت است که ذمه شخص مکلف را بریء می نماید.

گستره مبحث قرائات، اختلاف و ترجیح آنها در تفسیر مجمع البیان، بسیار برجسته و فراتر از قرائات مشهور است. افزون بر قرائات هفتگانه و دهگانه، قرائات شاذ و نیز قرائات مستند به یکی از صحابه مورد توجه طبرسی است. وی با وجود توجه خاص به روایت حفص از عاصم و ترجیح آن در بسیاری از موارد اختلاف قرائت و هنگام بیان حجت هر قرائت یا در مرحله بیان معنا و تفسیر آیه ها، قرائت دیگران را بر روایت حفص از عاصم ترجیح داده است. هنگامی که آیه ای را در بخش المعنی ذکر می کند، آیه را بر اساس قرائت غیر حفص و بیشتر شعبه از عاصم و دوری از ابوعمرو تفسیر می کند او در موارد اختلاف قرائت عاصم با قرائات دیگر، گاه بعضی از این قرائات را به جهات متفاوت، نیکوتر و مقبول تر از قرائت عاصم دانسته است.

بحث از شناخت قرائت صحیح قرآنی در علوم مختلف اسلامی همچون تفسیر و فقه از اهمیت بالایی برخوردار است. از آنجا که از میان قرائات موجود، برخی روایت حفص از عاصم را به عنوان تنها قرائت صحیح السند قرآنی معرفی کرده و به تبع آن سایر قرائات را باطل خوانده اند، ارزیابی سند این قرائت دارای اهمیت ویژه می باشد. این پژوهش با ارزیابی سند این قرائت، به این نتیجه رسیده که نه تنها اصل این سند بر اساس روایت ضعیفی طرح شده، بلکه حفص، عاصم و عبد الرحمن سلمی نیز در این سند، امامی مذهب نبوده، فاقد توثیق نزد علمای شیعه می باشند. علاوه بر آنکه حفص متهم به کذب و جعل حدیث بوده و عاصم نیز به سوء حفظ توصیف شده است. بر این اساس، این روایت از قرائات ضعیف السند محسوب می شود و نمی توان در تفسیر و فقه صرفا به آن استناد و اعتماد کرد، بلکه لازم است سایر قرائات نیز مورد توجه قرار گیرند. به هر حال، بر اساس روایات اهل بیت، قرائت قرآن تا عصر ظهور امام زمان طبق قرائات موجود تجویز شده است.

بررسی زبان دانش و شیوه تعلیم و تعلم آنها از نیازهای ضروری در علوم اسلامی است. توجه به اصطلاحات دانش قرائت و علوم وابسته به آن به عنوان یکی از علوم متقدم اسلامی از جمله راهکارهای بایسته در حوزه تحلیل زبان دانش قرائت به شمار می رود. موضوع اصلی این نوشتار بررسی منابع اصطلاح شناسی در حوزه دانش قرائت و علوم مرتبط با آن و گونه شناسی این منابع است. نتایج مهمی که با بررسی منابع به دست آمده آن است که عمده فعالیت ها در این بخش، از سوی دانشمندان اهل سنت انجام شده است و دانشمندان شیعه سهم کمی را به خود اختصاص داده اند. ترجمه، تدوین متون، نقد کتب مصطلحات، بررسی خاستگاه اصطلاحات، گونه شناسی آنها و بررسی نقش دانشمندان فریقین از جمله فعالیت های مفید و لازم در این عرصه است. اصطلاحات دانش قرائت بر اساس رابطه معنایی به اقسام گوناگونی مانند متداخل، مشترک، متباین، مترادف، قابل تقسیم پذیر است. این پژوهش گونه شناسی منابع دانش قرائت، زمینه های تحقیق در این عرصه را روشن نموده و منابع مورد نیاز را به علاقه مندان این رشته معرفی نموده است.