مجله فرانما
پیاپی 4 (پاییز 1397)

کتاب هزار و یک شب، از معروفترین منابع ادبی و داستانی مربوط به حوزه فرهنگی مشرق زمین در گستره جهانی ست آن چنان که علی رغم تخیلی بودن داستانهایش، همواره یکی از مهمترین تصویرکنندگان فضای فرهنگی و اجتماعی شرق به شمار آمده و از محورهای اصلی نگرشها و گرایشهای شرق گرایانه در هنر و ادبیات و علوم انسانی بوده است. گرد آمدن داستانها و حکایتهایی از سرزمینها و اقوام گوناگون در این کتاب، به ویژه یادآور گستره پهناوری ست که آن را به عنوان ایران فرهنگی می شناسیم؛ و البته یافتن نشانه های نفوذ فرهنگ ایرانی و بازتاب گنجینه های غنی ادبی آن در کتاب هزار و یک شب، از طریق ریشه یابی های تاریخی، ادبی و زبان شناختی، کاملا امکان پذیر و قابل اثبات است. هم زمان با ترجمه شدن و انتشار این کتاب به زبانهای غربی، تصویرگری هایی نیز به منظور ترسیم و تجسم فضای داستان های آن انجام گرفت که اساس بیشتر آنها، به دلیل سابقه آشنایی هنرمندان اروپایی با متصرفات عثمانی و پیدایش سبک شرق گرایی (Orientalism) در نقاشی، مبتنی بر همین شیوه بود. از این روی، برخلاف جنبه های ادبی داستانها و شاید از همه مهمتر راوی آنها که شهرزاد قصه گو نام داشت و اسمی کاملا ایرانی به شمار میرفت، اثر کمتری از فضای ایرانی در تصویرگری های انجام گرفته برای این کتاب یافت میشد.
از این رو، کتاب هزار و یک شب که تحت نظارت استاد صنیع الملک غفاری تصویرگری شده ، به جهت بازنمایی ویژگی های فرهنگی ایرانی، از جمله نوع پوشش و لباس، سبک زندگی، معماری و تزیینات داخلی و خارجی وابسته به آن، اصول زیباشناختی نگارگری ایرانی و مشخصه های هنری دوره مصور شدن کتاب (دوره قاجار) در ایران، اهمیت فراوان دارد. مقاله حاضر، سعی بر آن دارد تا با بررسی چند نمونه از نگاره ها و تصاویر کتاب یاد شده، این ویژگی های خاص هنری را تحلیل و نشانه هایی از خلاقیت و جذابیتهای انعکاس یافته در آنها را برای مخاطبان علاقه مند و نکته سنج، آشکار سازد.

بررسی مکتوبات اسنادی بویژه در مورد مبحث مهمی چون نفت، میتواند به شناخت بیشتر مسایل و رویدادهای تاریخی کمک شایانی نماید. نوشتار حاضر به بررسی تحلیلی و اسنادی تاریخ نفت ایران در ابتدای سده بیستم میلادی میپردازد و نشان میدهد که تاریخ نفت ایران تحت تاثیر چه عوامل داخلی و خارجی قرار گرفته و عوامل تاثیرگذار بر روند تاریخ نفت ایران چه بوده است. این کتاب همچنین نشان دهنده گوشه هایی از تاریخ اجتماعی و سیاسی مناطق نفت خیز و چگونگی انعقاد قرارداد دارسی، کشف نفت در مسجد سلیمان، تاسیس پالایشگاه آبادان، تاثیر دولت انگلیس بر نفت ایران، نقش گمرکات در تاریخ نفت ایران و در مجموع شکل گیری و توسعه شرکت نفت ایران و انگلیس است. اسناد داخلی و خارجی استفاده شده در این اثر برای بیان یک موضوع در بسیاری از موارد مطابقت داده شده و مباحث از خلال این اسناد استخراج گردیده است. این نوشتار به خوبی نشان میدهد که تاریخ نفت ایران چه فراز و فرودی را در ابتدای سده بیستم پشت سر گذاشته است.
این مقاله با مقایسه کتاب حاضر با کتابهای نویسندگان دیگری همچون ادرین هامیلتون، محمدعلی موحد، شاهرخ وزیری و الول ساتن که در راستای همین موضوع تالیف شده اند، به بررسی و نقد مباحث مطرح در این کتاب، با دیگر تالیفات مشابه پرداخته و نقاط قوت و ضعف آن را مورد واکاوی قرار داده است.

جدولهای گاهنگاری ابزارهای بسیار کارآمد و مناسبی برای آشنایی با تاریخ، علم و تکنولوژی، فرهنگ و هنر و دیگر جلوه های یک کشور و یا تمدن به شمار میروند. ویژگی اصلی این جدولها آشنایی سریع و مفید همراه با مقایسه میان یک ناحیه و یا کشور با نقاط دیگر در یک دوره زمانی است. کشور ایران با داشتن تمدن و فرهنگ درخشان و پیشروی های فرهنگی و تکنولوژی در عرصه های پیش از تاریخ، همواره به دلایل سیاسی و یا بی توجهی پژوهشگران، از دوران هخامنشیان به بعد مورد ارزیابی قرار میگرفت و بخش وسیعی از تاریخ این فرهنگ درخشان مورد بی مهری واقع میشد. بنیاد ایرانشناسی با احساس چنین خلائی و درک ضرورت انجام این مهم، همچنین برای نشان دادن جایگاه درخشان فرهنگ ایرانی در میان سایر کشورها و تمدنهای دنیا، تنظیم جدول گاهنگاری ایران و جهان از دوران پارینه سنگی تا پایان عصر آهن را در دستور کار قرار داد و نهایتا موفق به انجام این طرح ملی شد. در این مقاله ضرورتها و دشواری های انجام این طرح به همراه معرفی مختصر این جدول گاهنگاری آورده شده است.

در طول تاریخ صفویه گرایش به تصوف در میان علمای آن روزگار امری عادی بود. محمدتقی مجلسی یکی از علمایی است که متصوفه بودن و یا نبودن او محل مناقشه است. نگاشته های مجلسی اول نمایانگر گرایش او به زهد و گوشه گیری و تصوف است. اینکه او جزء صوفیه بوده یا نه سئوالی است که کماکان میان صاحب نظران مطرح است. در این مقاله ابتدا سابقه رسائل نگاشته شده در موضوع آداب چله نشینی و خلوت و اصول شرعی آن بررسی و پس از آن رساله الاربعین در چگونگی اربعین و چله نشینی با نگاه شریعت از مجلسی اول تصحیح شده است.

اتاقهای ایران بعنوان کانونهای ایرانشناسی در اقصی نقاط دنیا، توجه علاقمندان و پژوهشگران بسیاری را در خارج از کشور، معطوف خود داشته است. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با تاسیس و حمایت از راه اندازی اتاقهای ایران اهدافی همچون؛ دسترس پذیر ساختن منابع مطالعاتی در زمینه ایران و ایرانشناسی، اسلام، انقلاب اسلامی، و زبان و ادبیات فارسی، فراهم نمودن امکان آشنایی و شناخت بیشتر و بهتر فرهنگ و تمدن غنی اسلامی - ایرانی توسط سایر ملل، پشتیبانی از فعالیتهای آموزشی و پژوهشی جامعه میزبان در زمینه ایرانشناسی و انقلاب اسلامی در جهان و ارائه هرگونه اطلاعات معتبر و روزآمد در مورد ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران و دستاوردهای آن را دنبال میکند.
این پژوهش با ارزیابی 96 اتاق ایران در سه حوزه آسیا- اقیانوسیه، افریقا – عربی و اروپا- امریکا، وضعیت این اتاقها را در بخشهای مدیریت، مجموعه سازی، سازماندهی، تجهیزات، تامین منابع و نیروهای شاغل مورد بررسی قرار داده است.
نتایج نشان میدهد اتاقهای ایران مورد بررسی در این پژوهش، گامهای اولیه و اساسی را در راستای ارائه خدمات بهینه و ارتقای کیفیت مجموعه خود برداشته اند، اما در برخی موارد همچون تخصیص اعتبار کافی در تامین منابع و تجهیزات، ایجاد ارتباط بیشتر با مراکز مطالعات ایرانشناسی خارج از کشور و برگزاری دور ه های دانش افزایی برای خارجیان، تمهیدات بیشتری پیشنهاد میشود.

عجایب نامه ها، دانشنامه هایی عمومی هستند که در آنها از همه وجوه جهان هستی سخن گفته میشود؛ از اینرو آنها را بیشتر در ردیف آثار کی هان شناسی قرار میدهند. بدلیل اهمیت این گونه کتابها در شناخت سنن و فرهنگ مردمان مناطق، بررسی موضوعی آنها از اهمیت بسیاری برخوردار است. این مقاله با روشی تاریخی- توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه یی به باورها و افسانه های پیرامون احجار کریمه در کتاب «عجایب المخلوقات و غرائب المجودات» زکریای قزوینی پرداخته که ماحصل این بررسی، طبقه بندی این باورها در زیرمجموعه های خواص درمانی احجار، خواستگاه های آنها، باورهای شگرف، مقایسه تطبیقی با کتب تخصصی جواهرشناسی شهیر و همچنین بررسی ریشه های غیر بومی آنها در فلات ایران است.
در ادامه با مقایسه سنگهای معرفی شده در فصل معدنیات این کتاب با کتابهای مشهوری در زمینه جوهرشناسی همچون «الجماهر فی معرفه الجواهر» از ابوریحان بیرونی، «جواهرنامه نظامی» از جوهری نیشابوری و «تنسوخ نامه ایلخانی» از خواجه نصیرالدین طوسی به بررسی داستانها و باورهای مطرح درباره این احجار کریمه پرداخته شده است.