کتاب ارجمند «در قلمرو وجدان» از جمله آثار تحلیلی، عمیق و ارزنده شادروان استاد دکتر عبدالحسین زرین کوب است که با تکیه بر «احساس دینی» و گذار از کریوه های صعب و رازناک وجدان انسان در درازنای روزگاران دریچه ای تازه به روی علم کلام، عرفان، اساطیر، فلسفه و ادیان و... می گشاید. نگاه دقیق و نقادانه استاد فقید «با الزام نقش وراثت و محیط در اخلاق انسانی، از دیدگاه مورخ به آن رنگ «نسبی» می دهد و شناخت آن را ناچار در حوزه تاریخ نگری درمی آورد» و با تامل در تاریخ عقاید و ادیان، فهم تاریخ انسانی را میسر می سازد و افزون بر این به برخی از دغدغه های علم کلام پاسخ می دهد و پرسشی را طرح می کند که «آیا حیات انسانی غایت و معنایی دارد و به زحمت تحمل و تجربه ای می ارزدیا نه؟» به تحلیل آیین تائو و تعلیم کنفوسیوس که از سرزمین چین برخاسته و نیز میراث قدیم آیین باستانی هند و آیین بودا می پردازد. همچنین کشمکش های اجتناب ناپذیر آریاهای هند و دسته های دیگر را که از جانب هندوکش و هیمالیا به آن سرزمین آمدند، می کاود، اقوامی که در حماسه های قدیم قوم مهابهارات و رامایانا بازتاب یافته است. در مبحث «سرزمین وحی» به اثبات تاریخی بودن وجود حضرت ابراهیم نبی پرداخته و با آنکه ذکر احوال او در اسناد غیرعبری نیست ولی یقین دانسته که وی مردم را «به آیین حنیف خویش که متضمن اعراض از عبادت اجرام اوثان و التزام به نیایش خدای واحد - به نام ال (ئیل) - بوده دعوت کرده است.» آیین مسیح را که... «برخی محققان شاهکار یهودیت و اوج قله کمال آن دانسته اند و نشر و رواج آن را پیروزی نهایی انبیای تورات و حاصل مساعی آنها تلقی کرده اند»، در معرض توجه قرار داده است. آیین توحید محمدی که با ظهور «نبی عربی مکی قریشی هاشمی» اسلام خوانده شد و «مکمل ادیان الهی پیشین گردید و شارع و بانی آن در طی وحی منزل خویش که قرآن و کتاب الله خوانده می شد با رسول الله و خاتم النبیین اعلام گشت» که همه را «بر وفق فحوای اشارت قرآن عبارت از تکلم الهی رسول خدا از طریق القای ملک یا کشف ماورای حجاب است دریافت می کند، چنانکه گاه نیز آنگونه که از یک حدیث نبوی مستفاد می شود به صورت رویای صادقه دریافت می گردد که هم به حکم حدیث جزیی از نبوت محسوب است.» اگرچه با طلوع فرهنگ یونانی، فلسفه نیز مانند بسیاری از علوم و فنون مجال بروز و روشنی بیشتری یافته «اما یونان نه مبتکر مسائل فلسفی است و نه اولینیا آخرین جواب ها را به این مسائل داده است؛ چنانکه خود یونانیان از دیرباز به تقدم شرق در طرح مسائل فلسفه اذعان کرده اند. «البته این قول معروف که ظاهرا از طریق آباء مسیحی شام و مصر در بین مسلمین راه یافته است و به دنبال دعاوی یهود عهد هلنیستی مدعی است اقدمین حکمای یونان شاگرد مع الواسطه داود و سلیمان یا مستفید از تعلیم و ارشاد ابراهیم و موسی بوده اند جز همان شایعات ماخوذ از مهاجران یهود در عهد هلنیستی ماخذی ندارد.» در خصوص تصوف و عرفان از آنجا که تصوف و عرفان نگاه جمال شناسانه و هنری به الاهیات شناخته شده است [نقل به مضمون از دکتر شفیعی کدکنی] و همیشه گروهی از مذهب و آیینی دین تازه را با نگاه جمال شناسانه و هنری می نگرند و اینکه تصوف اسلامی اگر با زهد آغاز شد ولی دیری نپایید که از عشق و هنر و زیبایی و عرفان سردرآورد و «در طی مدارج تحول هم غالبا در الزام تمسک به شریعت و دفع توهم مغایرت بین طریقت و شریعت اصرار ورزید که خود شاهدی بر وجود اصل مبانی تصوف در تعالیم اسلامی است.» در مبحث «اسطوره یا تاریخ؟» به «نقشی که حیات دینی اقوام در پیدایش تاریخ و دگرگونی های آن دارند غالبا از طرح اسطوره آغاز می شود - از اسطوره که به زمان ذهنی تعلق دارد و به ماورای زمان.» دنیای افسانه و رازآمیزی که معمای هستی در آن ناگشوده مانده و امید کشف این رازهای نازدوده است که تکاپو «در قلمرو وجدان» را همچنان بایسته می نماید.

[مطالبی که در گیومه آمده، برگرفته از کتاب در قلمرو وجدان است.]