آرشیو یک‌شنبه ۲۴ دی ۱۳۹۶، شماره ۹۱۳۰
صفحه اول
۱
سرمقاله

«چه باید کرد؟»... «به کجا می رویم؟»

حامد حاجی حیدری (از دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران)

طلاق وازدواج های مکرر چهره های مهم، در شماری که یکی از آن هم به غایت قبیح است، روابط ناسالم و بی پایه میان برخی از اهالی هنر و ورزش و حتی فرهنگ، این حیرت را در ما بر می انگیزد که با این

آشفته بازار که عمدتا از مستی تمول بی مایه و تازه به دوران رسیده آب می خورد، فرهنگ این کشور چگونه همچنان زنده است، و پاسخ، چیزی شبیه این است که محرم و صفر و رمضان، این کشور را، همان روح دنیای بی روح را، زنده نگاه داشته است.

- مدتی است که از کنار دشواری های شوکه کننده فرهنگی می گذریم، و تا اطلاع ثانوی که مقتضیات سیاسی آرامش یابند، تامل و مباحثه آشکار و بی پرده در مورد آن ها را به تعویق می افکنیم، ولی هیچ گاه این آرامش سیاسی فراهم نمی آید؛یا گمان می کنیم که باید زیر ساخت های اقتصادی و سیاسی و مدنی بهبود فرهنگی حاصل شود، و بعد می توان توقع بهبودهای فرهنگی را داشت، و این توجیهات نیز به ما کمک می کنند تا از کنار این دشواری های فرهنگی عبور کنیم، غافل از آن که این مسائل، به نوبه خود، مسائل اقتصادی و سیاسی و مدنی ما را بدخیم و وخیم تر می کنند و...

-... و با این به تاخیر افکندن ها، رفته رفته و گاه گاه از آستانه ای که مولانا جلال الدین محمد بلخی، به آن «ضرورت از سر گرفتن مسلمانی» اطلاق می کرد، عبور کرده ایم. یک بازبینی فرهنگی واجب شده است؛ البته، بازبینی فرهنگی همواره لازم است، ولی اکنون بسیار لازم تر شده است. برخی گروه ها که کم و بیش خصلت الگویی فرهنگی دارند، مع الاسف، از مرزهای «شیرینی و پرویزی افرنگی» عبور کرده اند (به قول محمد اقبال لاهوری)، و صحنه هایی را رقم زده اند که تنها به دلیل «عادی سازی دوجانبه» و آلودگی های متقابل، بسیار شرم آور به نظر نمی رسند، و الا یک «گلشیفته» برای تکان خوردن فرهنگ ایرانی، و طرح پرسش «به کجا می رویم؟» کافی بود و هست. البته، در مقیاس جهانی آلودگی های تمدن مدرن، هنوز وضع ما مناسب، و قدری بهتر از مناسب است که این به برکت محرم و صفر و رمضان و خون شهید میسر گردیده، ولی جای آسودگی خواب آلودگی فرهنگی نیست، و باید کاری کرد...

- باید به نسل بعد و نسل های بعد، آشکارا و بدون مماشات، بگوییم که ماجرای انقلاب ما از چه قرار بوده است و اساسا باید مدام و مکرر این را بگوییم و به نسل های بعدی هم بسپاریم که بگویند. ما پس از چند رویداد تکان دهنده، نابودی نیمی از جمعیت کشور بی طرف ایران در جنگ اول جهانی در دهه 1290، تسخیر ایران در فرجام جنگ جهانی دوم به سال 1320، کودتای 28 مرداد 1332، و قتل عام 15 خرداد 1342، بر سوال «چه باید کرد؟» متمرکز شدیم. هم روشنفکران چپ گرا و هم روشنفکران ملی گرا، به این توافق رسیدند که برای ارائه یک

راه حل برای سوال «چه باید کرد؟» نیاز به دیدگاه مکتبی و دینی هست، تا حدی که یکی از چهره های مورد توافق، یعنی دکتر علی شریعتی در پاسخ به این سوال که مهم ترین رویدادیک سده اخیر ایران را چه می دانید، پاسخ گفت: «ایدئولوژیک شدن دین»؛یعنی حضور دین در عرصه انشاء باید و نباید. استدلال اصلی این بود و هست که پاسخ به سوال «چه باید کرد؟» جز با داشتن آگاهی از فرجام اعمال میسر نیست، و تنها دین و دیدگاه خدایی و توحیدی است که می تواند به «معاد اعمال» نوری بتاباند. تا امروز، و با آخرین دستاوردهای فلسفه اخلاق نیز، این

تعیین کنندگی ادیان ابراهیمی که بیش از چهار هزار سال زندگی هوشمندترین مردم جهان را تمشیت می کنند، به چالش خوانده نشده است، و پاسخ آن روز «حسینیه ارشاد»، همچنان معتبر است. بلکه امروز با یافته های انبوهی از دانشمندان بزرگ جامعه شناس، از توماس لوکمان و پیتر برگر و گئورگ گادامر گرفته تا چارلز تیلور و السدیر مک اینتایر تا یورگن هابرماس و مانوئل کستلز و...، اطمینان ما در مورد تنها راه نجات بودن راه حل دینی، تقویت هم شده است.

- توافق دهه 1340،مهم و سرنوشت ساز بود؛ چرا که قاطبه مردم و روحانیت از یک سو و اقشار متوسط شهری و روشنفکران را از سوی دیگر با هم متحد ساخت، و «تهران» را همساز با کل کشور به سمت دگرگونی مثبت پیش برد؛ بالاخره، با مجاهدت های عظیم و ازخودگذشتگی های افسانه وار، انقلاب پیروز شد. پس از پیروزی انقلاب، تلاطم های بسیاری رخ داد که هر یک از آن ها می توانست کمر ملتی را بشکند، ولی غاطبه ملت ایران با توکل به خدا و با اتحاد حول ولایت فقیه، مدام از امدادهای غیبی و واقعا «امدادهای غیبی» بهره مند گردید، و انقلابی را که با چند کودتا، و امواج ترور، و یک جنگ تحمیلی سهمگین، و فلج کننده ترین تحریم های تاریخ مواجه شد، نه تنها حفظ کرد، بلکه در رقابت با تقریبا تمام کشورهای منطقه غرب آسیا که اغلب زعامت غرب را پذیرفتند، در سطحی بالاتر نگاه داشت. حالا وضع، بدین ترتیب است: اقتصاد ایران به گواهی بانک جهانی جزء 20 اقتصاد برتر جهان است، تهران پرتراکم ترین جمعیت مهندس جهان را دارد، کلانشهرهای ایران و خصوصا تهران در رده 10 شهر برتر دیجیتال جهان هستند، جوانان ایرانی در اغلب رشته های علمی جهانی در ترازهای نخست قرار دارند، تکنولوژی دیجیتال در کلانشهرهای ایران وضعیت بهینه ای در قیاس با کشورهای منطقه دارد، و قدرت نظامی و امنیتی ایران با کمترین بودجه دفاعی منطقه خاورمیانه، بی گمان، از جمله نیرومندترین توان های نظامی و امنیتی جهان است. البته ضعف هایی در عملکردهای ما هست، ولی خوب که دقت می کنیم، هر گاه در باورهای مکتبی خود به نام مصلحت سست شدیم، ضعف هایی پدید آمد، و هر گاه ثابت قدم بودیم، در سخت ترین شرایط نتیجه گرفتیم؛ هر بار پرچم «ایمان» و «جهاد» افراشتیم، دست خداوند در اعتلای ملت آشکار و آشکار و آشکار و آشکار شد. بسیاری از جوانان این حقایق را می دانند و آن ها هم که نمی دانند، خوب است بدانند. این را هم لازم است بدانند که «مشمول تفضلات الهی شدن یک مسئله است، حفظ تفضلات و رحمت الهی یک مسئله دیگر است. مبادا به خودمان مغرور بشویم؛ مبادا وقتی دست کمک پروردگار را که می بینیم، بگوییم: «ما که مورد توجه پروردگار هستیم» و از وظایف مان غفلت کنیم؛ مبادا یاد خدا از دل ها برود».

- حالا سوال این است که آیا جوانان انقلابی،یک آتش به اختیار فرهنگی گسترده و انقلابی را آغاز می کنند، تا به طریقی که کاملا متعادل و درست و سنجیده و با هدایت دانشمندان دینی باشد، جماعتی را که از مرزهای «شیرینی و پرویزی افرنگی» عبور کرده اند، به راه درست بازگردانند؟ مهم این است که دستپاچه نباشند؛ ولی مهم هم هست که آتش «جهاد» سرد نشود و افروخته باشد و افروخته تر گردد. باید فعال و همیشه در صحنه بود، و اجازه نداد که سوال مهم «چه باید کرد؟»، کم فروغ شود.

- مخلص کلام؛ طلاق و ازدواج های مکرر چهره های مهم، در شماری که یکی از آن هم به غایت قبیح است، روابط ناسالم و بی پایه میان برخی از اهالی هنر و ورزش و حتی فرهنگ، این حیرت را در ما بر می انگیزد که با این آشفته بازار که عمدتا از مستی تمول بی مایه و تازه به دوران رسیده آب می خورد، فرهنگ این کشور چگونه همچنان زنده است؟ وقتی آدمی، غرق در اعماق جهل، بر حسب «امیال جسمانی» زندگی کند، و پروای کشاکش های خرد یا وجدان را نداشته باشد، به مرحله نخست هستی حیوانی تنزل می یابد. پس از آن، وقتی به واسطه تامل عمیق در پرسش مسئولانه «چه باید کرد؟»، «شناخت تاریخی امور قبیح» حاصل آید و «شرم» برانگیخته شود، یک گام رو به پیش می گذارد. ولی اگر هنوز روح خدا را برای «کشف معاد اعمال» خویش به یاری نخوانده باشد، آدمی در کوشش برای بهتر زیستن، در مساعی خود ناکام خواهد ماند و در ورطه گناه آگاهانه می غلتد، و بدین سان، با چیرگی گناه بر او، بنده گناه می شود،”زیرا انسان مغلوب هر چیزی شود، به بندگی او نیز در می آید“. و بدین سان، اثر دانش و تکنیک، فارغ از «اخلاق و ایمان و عشق»، این است که «گناه مسلح» در انسان همه گونه شهوت را بر می انگیزد، و وی اسیر «گناهان فارغ از شرمناکی» می شود. ولی اگر خدا به ما نظر داشته باشد، و ایمان به یاری خود را در ما بدمد، و روح خدا در ما به کار افتد، در آن صورت، باز قدرت نیرومند اخلاق و ایمان و عشق در مقابل قدرت شهوت به پا خواهد خاست، و ایرانی با تکیه بر ایمان خود، همچون اهل عدل زندگی خواهد کرد و جامعه ای را که تا «کاملا عادلانه شدن» راه بسیار دارد، مستعد «تفضلات الهی» می سازد، و شرط این آمادگی دوری از شهوات است. این، وضع مطلوب «انسان منتظر» است که بیش از هر چیز «امیدوار» است، و آن کس که به پرهیزگاری کامل در این مسیر پیش رود، سرانجام به «صلح» و «آسایش» خواهد رسید. صلحی که در «آینده» کامل خواهد شد. این ها کلیدواژه های تحلیل ما بود که شایسته توجه و تامل شماست: «امیال جسمانی»، «گناه مسلح»، «گناهان فارغ از شرمناکی»، «چه باید کرد؟»، «شناخت تاریخی امور قبیح»، «شرم»، «کشف معاد اعمال»، «اخلاق و ایمان و عشق»، «تفضلات الهی»، «کاملا عادلانه شدن»، «انسان منتظر»، و «صلح» و «آسایش» در «آینده». پاینده باشید.