آرشیو پنجشنبه ۵ بهمن ۱۳۹۶، شماره ۴۰۱۱
کتاب
۱۱
علم النفس

درباره کتاب «شکمبارگی»

جذابیت پیدای پرخوری

کاوه رهنما

در فیلم سینمایی «پرخوری بزرگ» (مارکو فرری، 1973، محصول ایتالیا) چهار مرد بورژوا تصمیم می گیرند خود را در خانه ای بزرگ محصور کنند و آنقدر بخورند تا بمیرند! هجویه ای علیه جامعه مصرف گرا و اسراف کار کنونی که مثل دهانی بزرگ است که می خواهد همه چیز را ببلعد و به خندق بلا فرو کند، حتی خودش را! در روزگار ما که منتقدان آن را عصر سرمایه داری متاخر می نامند، دیگر خبری نیست از زهدگرایی و تقواپیشگی دوران آغازین سرمایه داری که ماکس وبر توصیفش می کرد: روزگاری که در آن اخلاق پروتستانی، سرمایه داران را به کوشش کار و پرهیز از ریخت وپاش دعوت می کردند. بر عکس، اصل راهنمای زمانه ما این است: تا می توانی لذت ببر، مصرف کن، خوش بگذران، از همه چیز استفاده کن، هوس بران، بنوش، بخور و... یک نتیجه این قبیل توصیه ها این است که شکمبارگی یا به تعبیر عامیانه تر شکم چرانی در روزگار ما به یک سرگرمی و بلکه عادت بدل شده است. پای ثابت همه مراکز تفریح و سرگرمی را رستوران ها و کافه ها و بوفه ها تشکیل می دهند: مکان هایی نه الزاما برای سیر شدن و رفع جوع، بلکه جاهایی برای خوشگذرانی.

البته این همه بدان معنا نیست که شکم پروری و پرخوری یک عمل مذموم و غیراخلاقی تلقی نشود. حتی فراتر از آن هنوز در نگاه ملامت بار عمومی به شکمبارگی شاهد عناصر دینی و مذهبی هستیم. یعنی آن را گناه تلقی می کنیم و این احساس به وضوح از احساس عذاب وجدانی که بعد از یک وعده شکم چرانی اساسی در یک میهمانی به سراغ مان می آید، آشکار می شود. اما این حس گناه باعث نمی شود دست از شکمبارگی برداریم یا بر میل خوردن خوردنی های چرب و شیرین مقاومت کنیم. حتی گروهی ابا ندارند از اینکه اعتراف کنند که «شکمو» (اصطلاحی «با نمک» به جای تعابیر تندی مثل شکم چران یا شکمباره) هستند و خیلی خوردن را دوست دارند. از مطالعه کتاب «شکمبارگی» نوشته فرانسیس پروز برمی آید که در گذشته نیز چنین بوده است. یعنی حتی در روزگاری که شکمبارگی دست کم در فرهنگ مسیحی در کنار تکبر و طمع و بی بندوباری و حسد و غضب و تن پروری یکی از هفت گناه کبیره بود، می بینیم که روحانی مسیحی بزرگی مثل توماس آکویناس (1225-1274م.) آنقدر چاق بوده که او را به بشکه تشبیه می کردند و به شکل غلوآمیزی می گفتند «بایست نیم دایره ای از میز شام کنده می شد تا او می توانست پشت آن بنشیند»!

فراموش نکنیم که یک تفاوت جدی در عذاب وجدان آدم امروزی با فرد قرون وسطایی در برابر شکمبارگی وجود دارد و آن هم علت این عذاب وجدان است. اگر در گذشته مناهی دینی، مومنان را از شکم پروری می ترساند، امروزه این نگاه سرزنشگر جامعه از یکسو و قدرت بازدارنده و درونی شده فراخود (super ego) از دیگر سو است که نهاد (Id) سرکش بشری را از افراط در خوردن و نوشیدن باز می دارد. این ممانعت با دو حربه اساسی محقق می شود: 1- بناگذاشتن معیارهای زیبایی شناختی: بدین صورت که آدم چاق نازیبا به حساب می آید و نگاه جامعه به فردی که از چاقی مفرط رنج می برد، همراه با رقت، دلسوزی و گاه تمسخر و در هر صورت ناپذیراست 2- تهدید فرد شکم پرور به از دست دادن سلامت. مدام از اخبار رسانه ها می شنویم و می خوانیم که چاقی عامل اصلی یا فرعی ده ها مریضی و بیماری است و اضافه وزن باعث این مشکل و آن مصیبت می شود و... الخ.

اینجا تناقضی میان این منع پرخوری و آن دعوت جامعه مصرف گرا به هر چه بیشتر خوردن و آشامیدن پدیدار می شود. خود جامعه جدید سعی کرده با روش هایی بر این تناقض فائق آید. مثلا با بهره گرفتن از پیشرفت های علم جدید و توجیه پرخوری به عنوان یک اختلال ژنتیک. یعنی اینکه خیلی از آدم ها زیاد می خورند، دست خودشان نیست بلکه به خاطر ساختار ژنتیک شان است. اما مساله به همین جا ختم نمی شود. این تناقض ظاهرا به اساس تفکر و سبک زندگی ما مربوط می شود. یعنی شاید درست باشد که شمار کمی از آدم ها به علل ژنتیکی به پرخوری تمایل دارند، اما اینکه عموم ما خودمان را این طور بی محابا در معرض اطعمه و اشربه لذیذ و متنوع قرار می دهیم، قطعا ربطی به ژن ها ندارد. هر چه هست از «خود» (ego) برمی آید و آن جذابیت پیدای پرخوری و شکمبارگی.