آرشیو پنج‌شنبه ۳۰ فروردین ۱۳۹۷، شماره ۴۰۶۸
کتاب
۱۰
تصحیح

نگاهی به کتاب «سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام»

کاغذ دشمن دانش بود یا مامن علم؟

بهار سرلک

ادبیات کلاسیک فارسی و در مقیاسی وسیع تر فرهنگ جهان اسلام ماهیت خود را در متون بازمانده از ادوار پیشین بازیافته است که روایتگر خطوط فکری و جهت گیری های اعصار تاریخی و ظریف تر از آن بازتاب دهنده ابعاد شخصیتی مولفان آنهاست. رونویسی نسخه برداران و علاقه مندان که گاهی با کم وکاست و عیب ونقص هایی همراه بوده، باعث شده این متون امروزه در دسترس ما قرار بگیرند. بازیابی و نشر این میراث خطی به طوری که شایسته ادبیات و فرهنگ ما اسست تنها توسط شیوه های علمی دقیق تصحیح متن میسر است. مجتبی مجرد در کتاب «سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام» که در واقع رساله دکترای او است، با اتکا به منابع دست اول عربی و فارسی و یافته های محققان معاصر، سرچشمه های توثیق متن و زمینه های شناخت و ارزیابی نسخه های خطی فارسی را واکاوی می کند و سهم ابزارهای اطمینان از انتساب صحیح اثر به صاحب اثر بر اساس متون بازمانده را نشان می دهد. مجرد در این کتاب می کوشد نشان دهد چطور تصحیح انتقادی متون فارسی صدها سال پیش از آنکه در دنیای غرب به کار گرفته شود، در ایران برای بازشناسی میراث مکتوب این سرزمین موضوعیت داشته است. دانش تصحیح متن در عرف دانشمندان و محققان عبارت است از «به کارگیری مجموعه ای از روش ها و توانمندی ها که به مصحح امکان می دهد یک متن کهن و تاریخی را با استفاده از دستنویس های موجود آن بازسازی کند.» بازسازی یک متن کهن هدف غایی این دانش است. گاهی خطا و سهل انگاری های کاتبان و ناسخان اثر را چنان دستخوش تحریف و دگرگونی می کند که اگر مولف کتاب خود را ببیند، آن را نمی شناسد. گاهی هم سایه ملاحظات سیاسی، اجتماعی یا ایدئولوژیک بر این متون افتاده و آنها را دچار دگرگونی کرده است. مصحح باریک بین موظف است یک متن را با توسل به نسخه های موجود و با توجه به انواع دخل و تصرف های سهوی یا عمدی صورت گرفته در آن بازسازی کند و آنچه را نزدیک به قلم مولف بوده نزد مخاطب قرار دهد. در تصحیح متون توجه به انواع نسخه های یک اثر از حیث اصالت آنها حایز اهمیت است. بنابراین شایسته ترین نسخه، نسخه ای است که خط مولف کتابت شده باشد که در اصطلاح آن را نسخه اصل یا نسخه مولف می نامند. پس از آن و در رده های بعد نسخه های سماع شده، نسخه های مقابله شده، نسخه های املایی و نسخه های کهن معتبر هستند. طبق روایات و اسناد تاریخی موجود در زمان ظهور اسلام اندک شمار افرادی از اعراب با دانش کتابت آشنایی داشتند. اما خود پیامبر(ص) که از این دانش بهره ای نبرده بود، برای تبیین و گسترش آن تلاش می کرد. قرآن که کهن ترین متن مکتوب جهان اسلام شناخته می شود، از هر گونه گزند و تحریفی در امان مانده است. در عین حال برجسته ترین زیربنای تصحیح متن به کتابت و تدوین حدیث مربوط می شود. پس از رحلت پیامبر(ص) ثبت کردن یا نکردن احادیث مخالفان و موافقانی داشت. بنابر فشارهای مخالفان، مسلمانان تا حدود یک قرن از نگارش احادیث پیامبر منع شدند. اما با گذشت زمان و ظهور مذاهب و فتاوای گوناگون در سرزمین های اسلامی، مردم به آثار و منابعی نیاز داشتند تا برای حل وفصل امور دینی به آنها مراجعه کنند. بنابراین در عصر عمربن عبدالعزیز اجازه تدوین و کتابت حدیث به صورت رسمی صادر شد. اما چندی بعد موضوع تحریف و تصحیف مکتوبات دوباره بهانه ای دست مخالفان اندک کتابت داد و با علم کردن شعار «بدترین امانت سرای دانش، کاغذهاست» توانستند بار دیگر از ثبت احادیث رویگردان بشوند. دو واژه تصحیف و تحریف در میان علمای مسلمان به معنای دگرگون کردن و تغییر دادن متن بود. اما واژه تحریف دربردارنده بار ایدئولوژیک منفی و تصحیف بیشتر بار معنایی علمی و متن شناختی دارد و به همین دلیل کاربرد بیشتری یافته است. علل اصلی شکل گیری آنها هم به دو عامل دیداری و شنیداری مربوط می شود. عامل دیداری برآمده از تشابه صوری حروف در الفبای زبان عربی و فارسی و نیز مساله نقطه گذاری واژه ها است و خطای شنیداری برآمده از اشتباهات کاتب به هنگام نگارش آثار است: چراکه تعدادی از آثار مهم اسلامی دیکته شده اند. پس از تدوین حدیث و گرم شدن محافل حدیثی، به تدریج نیاز به وضع قواعدی برای ضبط و تدوین احادیث و تصحیح آنها احساس شد. بررسی کتاب هایی که دانشمندان مسلمان درباره روش های توثیق نوشته اند، نشان می دهد روش های آنها در طول زمان و متناسب با نیاز جامعه پدید آمده است. روش های توثیق متن را می توان طبق زیرساخت های مشترک به سه دسته کلی تقسیم کرد: 1- روش های بازخوانی مکرر که یکی از آنها «عرض و مقابله» است به این معنا که کتاب را پس از استنساخ و کتابت برای مولف یا استادی که بر آن اثر تسلط کامل داشته می خواندند تا او اغلاط و خطاهای احتمالی ناشی از کتابت را برطرف کند. در شکل دیگری از این روش، نسخه ثانوی را با اصل که به خط مولف یا تایید او بوده، مقابله و اصلاح می کردند. 2- روش های مبتنی بر نسخه شناسی که در شیوه «مناوله»- به معنای بخشیدن و عطا کردن- استاد یا مولف نسخه ای پالوده و عاری از عیب ونقص از کتاب خود یا کتابی را که روایت می کرده برای استفاده طالب علم به وی اهدا می کند. در شیوه «وجاده» - یا به گفته برخی «وقوف بر خط»- یافتن و نقل کردن از نسخه ای به خط یا تایید مولف یا یکی از کسانی که مورد تایید مولف بوده، حایز اهمیت است.