آرشیو پنجشنبه ۱۸ امرداد ۱۳۹۷، شماره ۴۱۵۶
کتاب
۶
عرفان

در دایره حیرت

مجتبی حدیدی

کتاب «زنوارگی در اندیشه ابن عربی» نوشته نزهه براضه، اثری جذاب و وافی به مقصود است. یعنی این کتاب بلاشک دست در دامن تامل خواننده می زند و آن را برمی انگیزد و هدف کتاب چیست جز برانگیختن تفکر؟ از این حیث «زنوارگی در اندیشه ابن عربی» را باید کتابی موفق قلمداد کرد: حتی اگر با شرح نزهه براضه یا با آرای ابن عربی مخالف باشیم. نزهه براضه در هشت فصل سنت فکری ابن عربی با مونث و مذکر را بیان می کند. فصل نخست کتاب زنوارگی در اندیشه ابن عربی با نام مردوارگی و زنوارگی از راز آلودگی، گنج پنهان، فعل میان فاعل و منفعل و ازدواج{هستی تجدیدشونده} تشکیل شده است. زنوارگی به عنوان یکی از ارکان اندیشه ابن عربی او را در زمان خود تبدیل به یک فمینیست عالی مقام کرده بود. نزد ابن عربی فعالیت عشق اساسی است که عوامل مختلف را به هم پیوند می دهد. بنابرین مفاهیمی چون تجلی، فیض و ظهور را به کار می گیرد تا آنجا که هانری کربن نقش زنوارگی در خیال و نسبت های آن را در تفکر ابن عربی بررسی می کند. موضوعی که در این کتاب جالب توجه است فروست کتاب است که عرفان فمینیستی نام نهاده شده. باید گفت ابن عربی از یک سو گرایش به تصوف داشته است و با سمت و سوی عرفانی به مساله زنوارگی نگاه می کند و از سویی دیگر فمینیسم از خروجی های عصر جدید است. اما فمینیسم و عرفان در نگاه ابن عربی به تلاقی و وحدت می رسد و از این رو فروست این کتاب در رده خاصی تعریف شده است که تاکنون سابقه نداشته است. دیدگاه های ابن عربی قدری پیچیده است و معانی پنهان و رازآلود در آثارش باعث می شود پژوهشگر، مردوارگی و زنوارگی را بیرون از قلمرو حکمی کاوش کند و گوشه چشمی به فروید داشته باشد، اما در واقع مقولات ابن عربی بیرون از نفی و اثبات است و بر دایره حیرت می افزاید. مردوارگی و زنوارگی به عنوان اموری طبیعی و به عنوان دو صفت وارد جهان انسانی شده اند. آنچه باعث نفی موضوع است اشتراک این صفات عالی با امور حیوانی و طبیعی است. مساله، نسبت آرای ابن عربی با نیاز مخاطب است. مردوارگی و زنوارگی رابطه ای دوجانبه با یکدیگر ندارند.در فصل دوم صورت بندی های اومانیستی ابن عربی در راستای فلسفه و عرفان است. کمال انسانی در وحدت، انسان کامل، مقام زوجیت، خلیفه یا حفظ زنوارگی، تکوین و تواضع عرفانی و تانیث طریق صوفیانه مباحث این فصل هستندنزهه براضه در رابطه با یگانگی انسان با خویش و مبنای دوگانگی فردی در صفحه 79 این طور عنوان می کند: «چیزی در انسان هست که وی را به سوی انس و الفت با حضور دیگری متوجه می سازد. این دیدگاه را می توان چنین تفسیر کرد که انسان بر اساس ریشه زبانی انس استوار است. نویسنده فتوحات مکیه به وجود رابطه ای استوار میان انس و انسان باور دارد که هنگام ظهور انسان این رابطه پدیدار شده است.»دغدغه ابن عربی اندیشه مرد و زن نسبت به یکدیگر نیست. به طور قطع نگاه عرفانی ابن عربی به اصل همانندی دوصورت تذکیر و تانیث باعث شده اصالت وجود در نظر گرفته شود و تا حدودی کلام او رنگ و بوی اگزیستانسیالیستی به خود بگیرد. زنوارگی و مردوارگی به عنوان دو اصل وجودی از مولفه های صوفیانه ابن عربی محسوب می شود. همزاد بودن زنان و مردان، عشق و ظهور موجودات در فلسفه و کلام او بیشتر متبلور است. مکانیسم روایت او به گونه ای است که مرد از مردوارگی و فاعلیت خود با حضور زن آگاه می شود و زن این مجال را به مرد می دهد تا فاعلیت خود را کامل کند و از زنوارگی متمایز شود. برعکس این نیز از سمت زنوارگی صادق است و بشریت در میان این دو کامل می شود. در فصل سوم عنوان می شود که مردانگی و زنانگی دو مقام روح هستند. کمال ذاتی انسان بیرون از صفت رجولیت است زیرا این صفت عرفی و غیرذاتی است. اگر کمال انسانی را در نظر بگیریم خروج از صفت مد نظر ابن عربی است. دال و مدلول هایی که باعث شده زنان در تاخیر باشند و هویت های زبانی و اتصالات زیباشناختی در مثلث ذات و مظهر و تجلی نیز تفسیر شده است. خط مشی ابن عربی باعث شده در فصل چهارم به تانیث در زبان، دور سازی زن و شی وارگی بپردازد. او حتی برای به کار گیری واژه نفس دلایل اومانیستی دارد. به نظر او نفس برای نشان دادن اسم انسان و بهتر از واژگان مرد و زن است چون اجازه نمی دهد مردوارگی بر اندیشه غالب شود: «به یکی از صوفیان گفته شد ابدال چند نفرند؟ گفته است چهل نفس. گفته شد: چرا نمی گویی چهل مرد؟ گفت: گاه در میان آنان زنانی نیز وجود دارند»