ساختار سیاسی ایران را مناسبات سیاسی و اقتصادی می سازد، نه نیروهای مولد سیاست. «نیروهای مولد سیاست»، دولت ها و نهادها و سازمان های وابسته به آن و احزاب اصولگرا و اصلاح طلب هستند که بخش عمده ای از این ساختار را تشکیل می دهند. شاید استعاره «ایران در بن بست سیاسی» که از سوی اپوزیسیون خارج از کشور تئوریزه می شود، چندان مناسبتی با وضعیت داخلی ایران نداشته باشد. سیاست در ایران در «وضعیت انقباضی» است و این یعنی همسویی دولت و جریان های سیاسی در شرایط حاد، در مواجهه با کشورهایی که ایران را به لحاظ سیاسی و اقتصادی تهدید می کنند. در این وضعیت است که نیروهای مولد سیاست، تناقضات و تعارضات را به حداقل می رسانند و با این رویکرد حداقلی به خلق سیاست می پردازند. ناگفته پیداست که در این شرایط سیاست چندانی خلق نمی شود، اگر هم می شود، گره گشا نیست. نکته اینجاست که این «وضعیت انقباضی» با «بن بست سیاسی» یکی نیست. در بن بست سیاسی، ساختار سیاسی دیگر توان به کارگیری نیروهای مولد سیاست را ندارد و آنان نیز کارایی خویش را یکسره از دست داده اند. بدون چون وچرا هنوز نیروهای مولد سیاست ایران توان خلق سیاست را دارند. آنان در این شرایط حاد، ناچار به وضعیتی انقباضی تن داده اند. همین مسئله نشان می دهد دولت ها خاصه احزاب اصولگرا و اصلاح طلب بدون لحاظ ساختار و مناسبات سیاسی قادر به سیاست ورزی نیستند. اگر تبعات خواسته این همسویی اتحاد و انسجام در شرایط جنگی اقتصادی و سیاسی است، تبعات ناخواسته آن خلع سلاح شدن دولت ها و افراد سیاسی برای ایجاد پویایی در جامعه و گره گشایی از مشکلات است. در واقع مناسبات سیاسی، زیربنای ساختار سیاسی اند. این مناسبات کلیتی را شکل می دهند که نیروهای مولد سیاست، فرایند تغییر و نوسازی آن را تسریع می کنند. فرایند تغییر و نوسازی که گاه همسو با مناسبات سیاسی و گاه متعارض با آن است. در طول چهار دهه انقلاب اسلامی و در مقاطع مختلف، نیروهای مولد سیاست در خدمت ساختار سیاسی بوده اند، حتی زمانی که با مناسبات سیاسی دچار تنش و تضاد شدند؛ چراکه در نهایت این تنش ها و درگیری ها موجب تعدیل و اصلاح مناسبات اقتصادی و سیاسی شده است. هرگاه نیروهای مولد سیاست درصدد برآمدند تا ساختار سیاسی را برای دستیابی به منافع سیاسی و اقتصادی خود بیشتر دگرگون کنند، این تنش ها و تعارضات اوج گرفته و مکانیسم های دفاعی ساختار سیاسی که همان مناسبات سیاسی است، فعال شده و به صیانت از روبنای خود اقدام کرده است. اکنون نیروهای مولد سیاست به این آگاهی رسیده اند که هرگونه تعارض و تناقض جدی منجر به طرد آنان از قدرت می شود و به تبع آن نقش آفرینی خود را در سیاست از دست خواهند داد. از سوی دیگر قدرت واقعی نیروهای مولد سیاست نشئت گرفته از توده های مردم است و بدون این قدرت، نفوذ و اثرگذاری نخواهند داشت. آنان مانند درهای کشویی عمل می کنند که باید از دو طرف باز و بسته شوند. از سویی به سمت مردم باز می شوند و از سوی دیگر به روی آنان بسته. از سویی با ساختار و مناسبات سیاسی همسو هستند و از جهتی کارکرد واقعی شان دفاع از منافع حداکثری مردم است. ناگفته پیداست آنان درهای تماما گشوده نیستند و در شرایط انقباضی راه شان دشوارتر هم می شود؛ خاصه در ایجاد توازن بین مردم و ساختار و مناسبات سیاسی.

در اوج گیری تعارضات و تناقضات جلب اعتماد طرفین کار ساده ای نیست. تاریخ چهار دهه انقلاب اسلامی نشان داده است که نیروهای مولد سیاست در دوران انقباضی با کاهش محبوبیت و بی اعتمادی از هر دو سو روبه رو بوده اند. از این منظر ارزیابی عملکرد نیروهای مولد سیاست اعم از دولت های سازندگی، اصلاحات، مهرورزی، اعتدال و جناح های اصلاح طلب و اصولگرا تصویری واقعی تر به دست می دهند. مثلا دولت هاشمی در مقایسه با دولت های دیگر توانمندی بیشتری داشت که بخشی از این توانمندی به شخصیت هاشمی بازمی گشت و بخش بیشتر از آن ریشه در جایگاه او داشت؛ جایگاهش در ساختار و مناسبات سیاسی که خود یکی از معمارانش بود. دست بر قضا، هاشمی رفسنجانی نمونه خوبی است برای نشان دادن راه دشوار نیروهای مولد سیاست، مردی که هیچ گاه مصداق دری تماما گشوده نبود و به نقش کلیدی خود در سیاست، یعنی استعاره درهای کشویی باور داشت. دولت اصلاحات تجربه شگرفی در خلق سیاست است. این دولت بیش از هر دولت دیگر به ساختار و مناسبات سیاسی ایران خدمت کرد. دولتی وفادار به ساختار سیاسی، با نقشی منتقدانه که مخالفانش برای ضربه زدن به آن تلاش کردند تا آن دولت را به سمت اپوزیسیون سوق بدهند و بی تردید دولت اصلاحات بیش از هر دولت دیگری توان اپوزیسیون شدن را داشت؛ اما رئیس دولت اصلاحات با شناخت از خود و نقش خود در ساختار و مناسبات سیاسی ایران، همچنان منتقد باقی ماند. حیرت انگیزترین نیروهای مولد سیاست، دولت احمدی نژاد بود؛ دولتی تنیده در ساختار و مناسبات سیاسی که رویای اپوزیسیون شدن در سر داشت و دارد. دولت احمدی نژاد به میل خودش درهای کشویی را باز و بسته می کرد و نکته تامل برانگیز این است؛ با اینکه رئیس دولت اصلاحات به یکپارچگی ساختار سیاست در ایران باور جدی داشت، بیشتر از دولت احمدی نژاد مورد بی مهری قرار گرفت و دولت احمدی نژاد با همه تلاشش برای اپوزیسیون جلوه دادن خود هیچ طرفی از این ترفند نبست و جایگاهی نیافت. آنچه رازی سربه مهر باقی ماند، این است که چرا رسانه های اصولگرا هنوز با سکوت شان از دولت احمدی نژاد حمایت می کنند و علیه رئیس دولت اصلاحات و اصلاح طلبان موضع می گیرند.

مهم ترین نیروهای مولد سیاست در ایران، احزاب اصلاح طلب و اصولگرا هستند. این نیروها اصلی ترین نیروهای بازتولید سیاست اند. آنان نیز در پیکره ساختار و مناسبات سیاسی قرار دارند و وظیفه شان احیای سیاست در این ساختار است. اگرچه احزاب سیاسی، نظریه پردازان و فعالان این عرصه تلاش می کنند خود را مستقل نشان بدهند و البته به یک معنا -نداشتن سمت های رسمی- مستقل نیز هستند؛ اما سیاست ورزی شان در همین چارچوب ممکن می شود. حضور نظریه پردازان مستقلی مانند سعید حجاریان، محمدرضا تاجیک و عباس عبدی و نیز فعالان سیاسی مانند علی شکوری راد، محسن میردامادی، رضا خاتمی، مصطفی تاجزاده و بهزاد نبوی صرفا در این ساختار ممکن می شود. آنان آگاهانه نیروهای مولد سیاست هستند؛ اما برخی از اپوزیسیون ناخواسته به ساختار و مناسبات سیاسی ایران خدمت می کنند و ساختار سیاسی این توان را دارد که از تلاش اپوزیسیون به نفع خودش سود جسته و تعارضات و تناقضات داخلی اش را به حداقل برساند؛ به ویژه آنکه در وضعیت انقباض سیاست، روحیه ملی گرایی می تواند وحدت بخش باشد. نقش منفی اپوزیسیون، آنتا گونیسمی را دامن می زند که به خلق سیاست در ساختار و مناسبات سیاسی می انجامد. اگر شرایط این گونه پیش برود، درواقع خیلی دور از دسترس و انتظار نخواهد بود که اپوزیسیون هم جزء خط نیروهای مولد سیاست در ایران شود.