آرشیو پنج‌شنبه ۱۹ مهر ۱۳۹۷، شماره ۴۲۰۵
کتاب
۱۱
مطالعات علم

نگاهی به کتاب «جایگاه اخلاق در پژوهش علمی»

اندر فضایل و رذایل تحقیق

کاوه رهنما

حال و روز پژوهش و تحقیق علمی به ویژه در سطح دانشگاه ها، امروز چندان مساعد نیست. کافی است سری به گذر کتابفروشی های روبه روی دانشگاه تهران در خیابان انقلاب بزنید تا با پدیده دردناک و اسف انگیز خرید و فروش پایان نامه و تحقیق مواجه شوید یا پای صحبت شماری از استادان دلسوز و برخی دانشجویان ساعی و کوشا بنشینید، تا برای تان قصه های پرغصه ای تعریف کنند، از رفتارهای غیراخلاقی گروهی که به نام تحقیق و پژوهش علمی، دست به کارهای ناپسندی چون «کپی-پیست»کردن، سرقت ادبی و علمی، «رزومه سازی» و «مقاله و کتاب سازی» می زنند یا بدون در نظر گرفتن اصول اولیه اخلاقی، به حاصل دسترنج دیگران دستبرد می زنند یا در فرآیند پژوهش، اقداماتی از آنها سرمی زند که نه فقط از نظر قانونی که از حیث اخلاقی نیز قابل دفاع نیست. موارد عدول از هنجارهای اخلاقی اما، محدود به موارد مذکور نیست که به راحتی و با شهودهای اولیه بتوان آنها را از حیث اخلاقی، ناروا شمرد. در بسیاری از موارد، در طول فرآیند تحقیق و پژوهش علمی، ظرایفی رخ می دهد که حتی خود پژوهشگر نیز از درک «غیراخلاقی» بودن آن عاجز است و نیازمند آموزش و یادگیری است. برای مثال چیستی و چگونگی همکاری در مسیر پژوهش، خواه این همکاری به صورت فردی میان دو یا چند پژوهشگر باشد یا شامل همکاری میان یک نهاد دانشگاهی با دیگر موسسه آموزشی یا بخش خصوصی، نحوه تصمیم گیری و رعایت اصول اخلاقی، نیازمند توضیح و تفصیل است.

کتاب «جایگاه اخلاق در پژوهش علمی» از جنبه پرداختن به ابعاد و سویه های متنوع و متکثر پژوهش علمی، اثری ارزشمند و ستایش برانگیز است. عنوان اصلی این کتاب «Responsible Counter of Research» یعنی «رفتار پژوهشی مسوولانه» است و ویرایش سوم آن توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد در ژانویه 2015 منتشر شده است. نویسندگان این کتاب، دکتر عادل شامو، پژوهشگر اصالتا عراقی، استاد دانشکده پزشکی دانشگاه مریلند و موسس و سردبیر نشریه «مسوولیت پذیری در پژوهش» و دستیارش در این نشریه، دکتر دیوید رزنیک، رییس هیات داوری سازمانی در موسسه ملی علوم بهداشت زیست محیطی است. مترجم کتاب نیز، عباس کاردان، پژوهشگر حوزه مطالعات علم و روابط بین الملل است. اما اهمیت کتاب، در دو ویژگی جامع بودن و به روز بودن مباحث است. طیف وسیع مباحث اخلاقی مورد نظر کتاب در حوزه پژوهش، از بحث کسب داده ها تا موضوع حق تالیف و تخلفات در پژوهش و مساله بی طرفی قابل توجه است. در ضمن نویسندگان کوشیده اند به برخی موضوعات نسبتا جدید در بحث پژوهش علمی مثل مساله استفاده از حیوانات در پژوهش های علمی و همچنین دامنه و گستره پیشرفت های علم ژنتیک نیز بپردازند. سادگی بیان مطالب و ارایه مثال ها و نمونه های کاربردی فراوان برای تفهیم مباحث انتزاعی از دیگر خصوصیت های کتاب «جایگاه اخلاق در پژوهش علمی» است. البته لازم به ذکر است که این مثال ها با توجه به تخصص دانشگاهی نویسندگان در حوزه زیست شناسی و زیست پزشکی، عمدتا از این حوزه هاست، اما ماهیت مباحث به خصوص در زمینه هایی چون «حق تالیف»، «تضاد منافع»، «اصول اخلاقی پژوهش»… ربطی به یک رشته خاص ندارد.

کتاب بعد از دیباچه پژوهشکده، پیشگفتار مترجم، معرفی نویسندگان و پیشگفتار آنها، از 16 فصل، دو ضمیمه و ارجاعات و نمایه تشکیل شده است. فصل های اول و دوم کتاب، با عناوین (به ترتیب) «پژوهش علمی و اصول اخلاقی» و «تصمیم گیری اخلاقی»، به معرفی حیطه و جغرافیایی مباحث کتاب و اصول و مبانی دیدگاه مولفان درباره موضوع پژوهش علمی اختصاص دارد. در فصل نخست اهمیت اصول اخلاقی در پژوهش و ماهیت «تعهد حرفه‎ای علمی» پرداخته می شود و در فصل دوم، چیستی مفهوم «اخلاق» و در نتیجه «تصمیم گیری اخلاقی» از دید نویسندگان روشن می شود. در فصل سوم با عنوان «کسب و مدیریت داده ها»، رفتار اخلاقی در گام های متفاوت فرآیند تحقیق یعنی فرضیه سازی، طراحی تحقیق، بررسی ادبیات موجود، گردآوری داده ها، تحلیل داده ها، تفسیر داده ها، انتشار و ذخیره داده ها مورد بحث قرار می گیرد. در این فصل همچنین درباره روش های تضمین کیفیت، بی طرفی و درستی داده های تحقیق نظیر روندهای خوب تحقیقاتی، رویه های عملیاتی استاندارد، داوری و بازبینی داده ها بحث می شود. دو فصل چهارم و پنجم کتاب، موضوع همکاری در امر تحقیقات، خواه در سطح فردی و خواه در سطح نهادی را مد نظر دارد. امروز به واسطه گسترده شدن حیطه دانش ها و علوم و در هم تنیده شدن آنها با هم از سویی و ربط و نسبت یافتن وثیق پژوهش های علمی با فعالیت های اقتصادی و سیاسی و اجتماعی، ضرورتا بحث همکاری میان محققان با یکدیگر از یک طرف و همکاری نهادهای تحقیقاتی با موسسات اقتصادی و صنعتی و تجاری و بلکه سیاسی و اجتماعی از طرف دیگر، به صورت جدی مطرح است. فصل پنجم به ویژه این همکاری را با بخش خصوصی مورد نظر دارد و مسائلی از قبیل تضاد منافع، جهت گیری در تحقیق، ممانعت از پژوهش، رازداری و تهدید پیش روی ارزش های آکادمیک، بی طرفی، آزادی تحقیق و… را باز می کند.

مباحث مبتلابه و مهمی چون حقوق مادی و معنوی مولفان، تخلفات پژوهشی چون «کپی کاری» و «انتحال یا سرقت علمی» (plagiarism)، انتشار مقالات علمی و داوری و مساله بی طرفی، موضوع اصلی فصول ششم تا دهم کتاب است. در فصل هفتم با عنوان «انتشار مقالات و داوری» درباره مباحث و مسائل مهمی چون کیفیت داوری مقالات علمی، انصاف، جهت گیری، انتشار تکراری، انتشار تحقیقات جنجالی، انتشار الکترونیک، انتشار بیفایده، استقلال هیات تحریریه بحث می شود. موضوعاتی که اندکی آشنایی ربط و نسبت شان با جامعه علمی و دانشگاهی ایران را آشکار می سازد. از آن مهم تر بحث تخلف در پژوهش است که در فصل هشتم مورد بحث قرار می گیرد. بحث از جنبه ها و ابعاد حقوقی و اخلاقی این موضوع، با توجه به گسترش اسف انگیز آن در جامعه علمی ایران، بسیار اهمیت دارد. البته چنانکه نویسندگان مدعی هستند، موارد تخلف پژوهشی از دهه 1980 در سراسر دنیا افزایش یافته و این موضوع نگرانی هایی را در میان مردم برانگیخته؛ تا جایی که نهادهای تصمیم گیر را به برساختن سازوکارهایی برای جلوگیری از این موارد، واداشته است. فصل نهم نیز با عنوان «تاریخچه مالکیت معنوی» به تاریخچه این موضوع و قوانینی که برای این امر تعبیه شده، می پردازد. در فصل دهم نیز تعارض قابل بحث میان بی طرفی علمی و منافع سازمان ها و نهادها مورد بحث قرار می گیرد.

فصول یازدهم تا چهاردم کتاب، اما به برخی مباحث زیست پزشکی اختصاص یافته است. در فصل یازدهم، به موضوع نسبتا جدید استفاده از حیوانات در تحقیقات علمی اختصاص یافته است. در این فصل ضمن ارایه تاریخچه ای از تحقیقات روی حیوانات، دیدگاه های صاحبنظرانی چون پیتر سینگر و تارم رنگان در باب حقوق حیوانات معرفی می شود و برخی تفاوت های مهم اخلاقی میان حیوانات و انسان ها مورد بحث قرار می گیرد و اصول و ضوابط حقوقی و اخلاقی پیشنهادی برای استفاده از حیوانات در تحقیقات علمی، مطرح می شود. در فصل دوازدهم، بحث آزمایشات روی جانداران، این بار در مورد انسان ها مطرح می شود. ضمنا در این فصل و فصل بعدی، برخی مفاهیم و اصول کلیدی مثل رضایت آگاهانه، نسبت خطر/سود، خطر حداقلی و تحقیق در مقابل درمان مطرح می شود. فصل چهاردهم با عنوان «علم ژنتیک، شبیه سازی و تحقیق سلول های بنیادین» موضوع داغ تر اخلاق و گستره تحقیقات ژنتیک را مد نظر دارد، مباحثی چون ژنتیک حیوانات و گیاهان؛ آزمایش ژنتیک، حریم خصوصی و تبعیض؛ نگهداری نمونه های ژنتیک؛ برگرداندن نتایج تحقیق به نمونه ها؛ آزمایش ژنتیک خانواده؛ ژن درمانی سلول های غیرجنسی؛ دستکاری سلول های جنسی و… .

در فصل پانزدهم، نویسندگان با نگاهی کل نگرانه و بین المللی، مساله تحقیق و پژوهش علمی را در گستره ای فراملی مطرح می کنند و موضوعاتی چون قوانین بین المللی اخلاق، نسبی گرایی در تحقیقات بین المللی، استثمار، توزیع مزایا، تجاری شدن، رضایت آگاهانه و استفاده از دارونماها در تحقیق را مطرح می کنند. فصل پایانی نیز با عنوان «نتیجه گیری» بیان پیشنهادات و توصیه هایی برای توسعه نگرش اخلاقی در امر پژوهش علمی و تحقیقات دانشگاهی است. این توصیه ها در بخش های جداگانه ای تحت عنوان رهبری، تعلیم و آموزش، قانونمداری و همکاری های بین المللی بیان می شود. گستره و تنوع مباحث کتاب حاضر در بیان فضایل و رذایل پژوهش علمی شگفت انگیز و قابل توجه است و مطالعه آن را برای همه دانشگاهیان، محققان، پژوهشگران ایرانی و همچنین نهادهای تصمیم گیرنده در امر علم و دانش، ضروری می سازد.