سیاستنامه| انقلاب اسلامی ایران بی تردید مهم ترین واقعه تاریخ معاصر کشورمان است. این واقعه و ابعاد مختلفش، آن قدر اهمیت دارد که مرتبا به بهانه های گوناگون و از نقطه نظرات مختلف مورد بازخوانی قرار گیرد. طبیعی است که این بازخوانی ها و ارایه نظرات مختلف، همه از یک جنس نیستند و هر کدام از تحلیلگران تاریخ معاصر ایران صرفا از زاویه نگاه خودشان به این تحول بزرگ می نگرند. کتاب اخیر فوکویاما فیلسوف ژاپنی – امریکایی بهانه ای شده که دکتر محمدجواد غلامرضا کاشی بار دیگر به بازخوانی انقلاب اسلامی و نتایج مترتب بر آن بپردازد. اما آنچه نویسنده در این مقاله گفته است، تنها یک سوی ماجرا است و نگاه های دیگری هم در میان تحلیلگران و صاحبنظران تاریخ معاصر کشورمان وجود دارد که ناقض نظرات نویسنده محترم است.ضمن احترام به دکتر کاشی استاد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی لازم به ذکر است که «اعتماد» از انعکاس و انتشار نظرات صاحبنظران و تحلیلگرانی که دیدگاهی متفاوت از ایشان در تحلیل تاریخ معاصر کشورمان دارند، استقبال می کند و از ارایه آن به مخاطبان خود دریغ نمی ورزد.

فوکویاما در کتاب اخیر خود که با نام «هویت: طلب کرامت و سیاست مبتنی بر خشم» منتشر شده به روایتی از ملی گرایی تحت عنوان «هویت ملی مبتنی بر اصول» می پردازد که به نظرم قابل تامل است. من خیال می کنم در آستانه انقلاب ایران چنین صورتی از ملی گرایی متولد شد اما در سن نوزادی از دنیا رفت. به چکیده ای از آرای فوکویاما در این کتاب اشاره می کنم آنگاه به آن نوزاد از دنیا رفته خواهم پرداخت.

خطر هویت جویی های قومی

فوکویاما در کتاب خود به خطر ظهور هویت جویی های قومی، نژادی، مذهبی و جنسیتی به منزله صورت های خطرناک سیاست هویت اشاره می کند. ظهور ترامپ و جدایی بریتانیا از اتحادیه اروپا، نمونه های بارز این ظهور خطرناکند و طلیعه دورانی تازه در مسیر تحولات جهانی. به نظر فوکویاما، سیاست های لیبرالیستی مدافع حقوق فردی و سیاست های چپ مبتنی بر دفاع از حقوق طبقه کارگر هر دو در یک نکته مشترک بودند و آن فراموش کردن بسیاری از گروه های اجتماعی حاشیه مانند گروه های قومی، جنسیتی، نژادی و مذهبی بود. این گروه ها، نه جایگاه خود را در سیاست های دنیای لیبرالی درک می کردند نه در سیاست های چپ. این سنخ از گروه ها به قول فوکویاما، درکی درونی از خود دارند که با درکی که از آنها ساخته شده، ناسازگار است. آنها تصور می کنند چیزی در سرشت هویتی شان وجود دارد که ناشناخته مانده و در فضای سیاست های لیبرال یا چپ نادیده گرفته شده است. آنها خشمگین اند و اینک با تکیه بر ابزارهای رسانه ای جدید و موج نوظهور پوپولیسم سیاسی در عرصه بین الملل میدانی تازه برای ظهور پیدا کرده اند. به نظر فوکویاما، این سنخ از فعلیت سیاسی برای همه کشورها و عرصه بین الملل خطرناک است.

او برای برون رفت از این خطر، همه را به احیای هویت ملی مبتنی بر اصول فراخوان می کند. به قول فوکویاما، ملی گرایی که بر انگاره های عصر روشنگری ظهور کرد، مبتنی بر باورهای نژادی و قومی نبود بلکه بر منظومه ای از آرای اصولی عصر روشنگری نظیر آزادی و برابری انسانی استوار بود. اگرچه بعدها بسیاری از امواج ملی گرایی به باورهای نژادی درآمیختند اما پیوند میان ملی گرایی و باورهای نژادی و قومیتی لزوما در سرشت ملی گرایی نهفته نیست. فوکویاما، هم لیبرال ها و هم چپ ها را فرا می خواند تا برای نجات ارزش های عصر روشنگری، پرچم آن سنخ از ملی گرایی را برافرازند و در مقابل سیاست های هویت دنیای امروز مقاومت کنند. یکی از دلایل ظهور سیاست های هویتی گروه های قومی و مذهبی و جنسیتی در دنیای امروز از نظر فوکویاما، رشد فرآیند جهانی شدن است. جهانی شدن هم احساس درونی نادیده گرفته شدگی گروه های قومی و جنسیتی و دینی را تشدید کرده و هم امکان های ظهور و بروز به آنها عطا کرده است. در مقابل رویکرد افراطی جهانگرایی عام انسانی و رویکرد تفریطی تکیه بر حقوق فردی، فوکویاما، ایستادن در نقطه دفاع از ملی گرایی مبتنی بر اصول را بهترین نقطه مقاومت برمی شمارد.

مضمون کتاب فوکویاما مرا به فضای ابتدای انقلاب برد. واقع این است که خواست آزادی و عدالت و استقلال سیاسی مضمون اساسی نهضتی بود که در فضای منتهی به انقلاب سال 57 در ایران شعله کشید. دین و باورهای مذهبی در برانگیختن این فضا نقش درجه اول داشت. اما آنچه سبب معتبر شدن دین در عرصه سیاسی شد، عرضه روایت هایی بود که دین را به منزله پشتوانه اصلی عدالت و آزادی و استقلال در عرصه عمومی منتشر کرده بود. این مدعایی ابطال ناپذیر نیست. می توان همه ادبیات بسیج کننده در عرصه سیاسی ایران از اوایل دهه 50 تا آستانه پیروزی انقلاب را روی میز گذاشت و مورد مطالعه و بررسی قرار داد. در این متون آنچه کانونی است نقد رژیم پهلوی است از این حیث که مستبد است، عامل محرومیت طبقات گسترده اجتماعی است و در ضمن وابسته نیز هست. اسلام به منزله آیینی که مدافع این 3 ارزش اساسی است، اعتبار سیاسی یافت و در عرصه عمومی قد علم کرد.

به این اعتبار، دین در تحقق انقلاب سال 57 نقش بسیار مهمی داشت اما انقلاب سال 57 اساسا یک نهضت دینی نبود. نهضت دینی به این معنا که خواست اساسی مردم سیطره دین در عرصه عمومی باشد و قرار بر آن نهاده باشند که خود را تسلیم متولیان دینی کنند و هر چه را آنان ارزش های محوری عرصه سیاسی می دانند. به این اعتبار، انقلاب سال 57 ایران به کلی از نهضت های بنیادگرایانه دینی این روزگار متمایز بود و به نظرم مصداقی از آنچه فوکویاما، ملی گرایی مبتنی بر اصول می خواند. همه قوت و نیروی ملی گرایی مبتنی بر اصول ایرانی، گرد هم آوردن مردم حول منظومه باورهایی بود که با ارزش های جهان جدید سازگار بودند و در همان حال از طرف ارزش های منتشر در جهان زیست مردم پشتیبانی می شدند. چنانکه نام های مقدس دینی، پیامبر، امام علی و امام حسین از صرف شفاعت مردم در قیامت و شفای درد بیماران آنچنان که در روایت های سنتی گفته می شد به مصداق های آزادیخواهی و عدالت تبدیل شدند.

آن روز که خسرو گلسرخی مارکسیست در دادگاه شاه به نام امام علی تمسک کرد، بی آنکه الزاما مسلمان یا شیعه شود، یک تحول بزرگ در ایران روی داده بود. مردم خود را آماده عقد یک پیمان جدید می دیدند که در پرتو آن احساس تشخص جمعی کنند بی آنکه تنوعات درونی شان نادیده گرفته شود. همه با یکدیگر احساس آشنایی و صمیمیت می کردند و تنها یک نفر بود که در این میان بیگانه بود و آن شخص شاه بود. طرد نام شاه، اسم رمز پیوند میان مردم حول و حوش ارزش های آزادیخواهی و عدالت و استقلال بود. اما صد افسوس که ملی گرایی مبتنی بر اصول ایرانی در همان فضای انقلابی سال های 56 و 57 متولد شد و هنوز سنش به یکی دو سال نرسیده بود که از دنیا رفت. فقط به چند عامل اشاره می کنم که مسبب مرگ این طفل بیچاره شدند والا عوامل بسیار دیگری دخیل بودند. عوامل مذکور به شرح زیرند:

1- حفظ سرشت ملی گرایی مبتنی بر اصول ایرانی با خواست تمرکز در عرصه سیاسی ناسازگار بود. در آن روزگار در عرصه سیاسی ایران، کسانی با هم ستیز می کردند که در یک نکته مشترک بودند، همه خواهان صورتی از سیاست متمرکز بودند. به جز یکی دو مورد خاص، هیچ کس، خرد حیات سیاسی مبتنی بر کثرت و تفاوت را نداشت. یکی، دیگری را متهم می کرد به مزدور بیگانه و خود داغ ننگ مرتجع را بر گردن می آویخت. یکی با خشم دیگری را پایگاه امپریالیسم می شمرد و البته خود داغ وابستگی به ساواک شاه را دریافت می کرد. اما این همه نمی دانستند که با هم شریک و همکارند در تولید احساس ضرورت به یک نظم متمرکز و تک پایه. در چنین شرایطی طفل ملی گرایی مبتنی بر اصول ایرانی یا باید در پای اسلام گرایی قربانی می شد یا چپ گرایی. چنین شد که انقلاب اسلامی شد و طفل ملی گرایی مبتنی بر اصول از دنیا رفت.

2- تبدیل نزاع سیاسی به جنگ مسلحانه توسط سازمان مجاهدین خلق و سخن گفتن از طریق تفنگ ها، طفل هنوز زبان نگشوده ملی گرایی مبتنی بر اصول ایرانی را زیر دست و پای جماعت خشمگین کشت.

3- تحمیل جنگ به ایران در همان ماه های نخست پس از پیروزی، جایی برای رسیدگی به طفل نورسیده نمی داد. از گرسنگی و تشنگی جان داد. جنگ و اقتضائات بسیج در همه جای جهان با مقتضیات زندگی مدنی و دمکراتیک ناسازگار می افتد.

4- البته نباید از فضای منطقه ای و بین المللی ناشی از جنگ سرد غفلت کرد. در فضای آن روزها، اصولا استقرار یک نظام سیاسی مبتنی بر ملی گرایی مبتنی بر اصول آزادی و عدالت را دشوار می کرد. آنچه آن فضای سنگین را سنگین تر می کرد مساله فلسطین و اسراییل در این منطقه بود. در چنان فضایی کینه و احساس نفرت و خشم، چنان غلظتی داشت که با نرم خویی مقتضی آن سنخ از ملی گرایی ناساز گار بود. آن طفل از میان ما رفت. اسلام به منزله اصلی ترین شالوده حیات جمعی ما، قطع نظر از نقشی که برای آن فراخوان شده، خود موضوعیت پیدا کرد. حال به روزگاری رسیده ایم که معلوم نیست اگر اسلامی بودن حکومت همچنان برقرار است، چه نشانه ای جز حجاب خانم ها از آن باقی مانده است؟ حجاب خانم ها در این دیار تبدیل شده به همان تنها برگی که جان بیمار به آن وابسته است. همان ماجرایی که او هنری در داستان آخرین برگ می پردازد. البته آخرین برگ هم افتاده و تنها به همت یک نقاش پیر هنوز بیمار زنده است چراکه خیال می کند یا خود را به این خیال می زند که هنوز برگی بر درخت مانده است. برگ نقاشی شده را برگ زنده می انگارد.

به نظرم کتاب تازه فوکویاما، نسخه ای برای فهم وضعیت ما، و برون رفت از آن ارایه می کند. مطابق تحلیل فوکویاما، ملی گرایی مبتنی بر اصول ما، راه به سنخی از هویت سپرد که در سرشت خود دینی بود و میل دینداران برای دیده شدن را قطع نظر از آنکه چگونه دیده شویم، نمایندگی می کرد. سنخی از تحمیل خود به چشم هایی بود که به سوی دیگری متوجه بودند. البته در جلب توجه آنها کسب توفیق کردیم اما در چشم هایی که به ما می نگرند، اثری از عشق، جاذبه و اشتیاق وصل نیست. برای آن دیگران جاذبه نیافریدیم، در داخل نیز به چرخه بی پایانی از تنازع داخلی افتادیم. به گسیختگی جامعه کمک کردیم و شاید بیش از همه ارزش ها و نهادهای دینی را تضعیف کردیم.

راه خروج، برگزاری یادمانی به مناسبت مرگ آن طفل معصوم است. چه خوب است قبل از هر کس، متولیان دینی عهده دار برگزاری این یادمان شوند. آنها قبل از همه اعلام کنند که به خدمت دین بردن منطق حیات سیاسی، نتیجه ای جز مرگ فضائل حیات سیاسی نداشت و البته فضائل حیات دینی را هم زائل کرد. بنابراین در مراسم این یادمان رسما اعلام شود، دین با ارزش ها و فضائل حیات سیاسی اعلام وفاداری می کند و هر آنچه از حیات دینی مددی به این مهم نمی رساند را به عرصه خصوصی می برد. دیگر گروه ها و جریان های فکری و سیاسی نیز خوب است در این یادمان شرکت کنند. کافی است در این مراسم همه به یاد آورند عامل اصلی مرگ آن طفل، حذف دیگری از دایره حیات سیاسی است. بنابراین همه باید بیایند ولی هر کس با هر ارزش و باوری که به آن معتقد است، رسما اعلام کند متعهد به ارزش های آزادیخواهانه و عادلانه است و هر چه در خانه دارد و هر باور و اصولی که به آن قائل است در خدمت تحکیم این اصول می برد و اگر به کار نیاید در عرصه خصوصی خود نگاه می دارد.