آرشیو پنج‌شنبه ۴ بهمن ۱۳۹۷، شماره ۶۹۸۳
ایران جمعه: زندگی و فرهنگ
۱۰

بستری برای باهم بودگی خوب

از ملت سازی تا ملت شدن ناسیونالیسم

سید محمد محمدی (استاد دانشگاه و پژوهشگر علوم سیاسی)

جامعه ایرانی در درازنای تاریخش همواره چارچوبی سرزمینی بود که اقوام و گروه های فرهنگی مختلفی را شامل می شد. این باهم بودگی همیشه خوب و صلح آمیز نبوده است و زمان هایی فراوانی هم بوده که فاتحانی شمشیر به دست با غلبه و تکیه بر زور، آنها را به همزیستی ای که چندان صلح آمیز و دلپسند نیز نبوده است، مجبور کرده اند. پروژه ملت سازی، بدون توجه به مفهوم اراده و حاکمیت ملی که طی نهضت مشروطه به جامعه ایرانی معرفی شده بود، به صورت رسمی در زمان رضاشاه از بالا به جامعه تحمیل می شود.

طی این پروژه سعی می شود از طریق ایجاد همگن سازی فرهنگی و ندیده گرفتن هویت های قومی و فرهنگی در عرصه های اجتماعی، بویژه در قلمروهایی که مشارکت سیاسی تجسم می یابد، بستر و بنیان همزیستی ای مسالمت آمیز را فراهم کند. رسمیت بخشیدن به ویژگی های هویتی خاص به عنوان هویت ملی عملا اقوام و گروه های فرهنگی را مبدل به قلمروها و دنیاهای بسته ای می کند که هرگونه تعامل، تفهم و گفت و گو در جهت شکل گیری اراده ملی و اجماع بر سر خیری همگانی را ممتنع می کند.

پروژه همگن سازی هویتی، نه تنها نتوانست به بحران هویت پاسخی درخور بدهد بلکه بحران مشارکت را نیز به آن اضافه کرد. برخلاف پروژه ملت سازی که از بالا و به صورت رسمی پیگیری می شده است، «فرآیندهای ملت شدن» به یاری توافق و میل آشکار به همزیستی پدید می آید. این برداشت از ملت که ریشه در انقلاب های دموکراتیک قرن هجدهم دارد بر سنت فکری «قرارداد اجتماعی» مبتنی است، مفهومی که در ایران بذرش در انقلاب مشروطه نشانده شده بود اما هیچگاه شرایط لازم برای رشد و نمو را نیافت. در این چارچوب، ضرورت شکل گیری مفهوم «ملت»، وجود مردمانی آزاد و صاحب حق است که از طریق قراردادهای تجدیدپذیر، سرنوشتی مشترک و با هم بودگی ای خوب را برای هم رقم می زنند.

به نظر من در ایران امروز ما از باهم بودگی خوب برخوردار نیستیم و برای همین باید دوباره در مفهوم ملیت تامل کنیم. ما به ناسیونالیسم مدنی نیاز داریم. تاسیس میدان های جدید برای گفت و گو و با هم بودن، راهی برای ایجاد ملی گرایی مدنی است.