دکتر محمدعلی موحد در چندین و چند رشته متنوع و گوناگون به تحقیق، تدریس، تالیف و تتبع پرداخته و در هر زمینه ای توفیق رفیق بخت وی شده است تا آثاری دقیق، متقن و البته مستند و علمی در حوزه های پژوهشی خود ازجمله دانش های مختلف علوم انسانی به ارمغان آورد. استاد جامع الاطراف و ذوفنونی که در جایگاه شایسته ای از فکر، فرهنگ، تاریخ و ادب این آب و خاک ایستاده است.

موحد با توجه به آنکه تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته حقوق خصوصی گذرانده است و از حقوق دانان برجسته روزگار به شمار می آید، علاوه بر کتاب ها و تالیفاتی در رشته حقوق از حقوق طبیعی، حقوق بشر، حقوق شهروندی، حقوق بین الملل و موارد دیگری از این نوع، با تلاش در جهت افزوده شدن گرایش حقوق نفت و گاز به عنوان یکی از گرایش های رشته حقوق در نظام آموزش عالی کشور، نقش خاصی ایفا کرده است و آثاری نظیر در حال وهوای حق و عدالت و مقالاتی درباره مقوله حقوق شهروندی در نشریات به رشته تحریر درآورده یا در محافل علمی داخلی و خارجی ارائه کرده است و همچنین در کنار شغل وکالت دادگستری از ابتدای تاسیس شرکت ملی نفت ایران به عنوان حقوق دان در اداره حقوقی شرکت مذکور اشتغال پیدا کرد و در مسند و منصب هایی مانند عضویت اصلی هیئت مدیره و مشاور ارشد و عالی رئیس هیئت مدیره شرکت نفت به مدت حدود نیم قرن کارهای شایسته ای را در آن شرکت انجام داد و نامش با تاریخ نفت ایران عجین شده است. شایان ذکر است که استاد موحد نه فقط در نفت ایران که در حوزه بین المللی موضوع نفت نیز شناخته شده و نامدار است؛ برای نمونه همین بس که در آغاز به کار تاسیس اوپک در ژنو سمت معاونت اجرائی این سازمان را بر عهده داشته و در بسیاری از داوری ها و دعاوی نفتی بین المللی به عنوان عضو ناظر یا در مقام صاحب نظر متخصص حضور داشته و همچنان، نهادهای مذکور گاهی از مشاورت و موانست با ایشان، درصدد حل مشکلات خود برمی آیند و البته افزون بر اینها یا در کنار همه اینها به دلیل حس ایران دوستی و مسئولیت پذیری به تحقیق، تحلیل و بررسی موضوع نفت در تاریخ سیاسی ایران معاصر همت گمارده و با شور و اشتیاقی بسیار دل در مسیر پرپیچ وتاب یکی از مهم ترین دوره ها و جریانات تاریخ ایران گذاشت که مهم ترین دستاوردش در این زمینه کتاب خواب آشفته نفت است (این کتاب تاکنون در چهار جلد منتشر شده که مجلدات بعدی آن همچنان انتشار می یابد). این اثر عنوان جایزه کتاب سال را به خود اختصاص داده است. جلد نخست آن به موضوع نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران در سال های پس از جنگ جهانی دوم اختصاص دارد و جلد دوم این مجموعه به توصیف تحولات پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا انعقاد کنسرسیوم مربوط می شود، جلد سوم این کتاب هم شامل دو بخش اصلی و اصلی تر است؛ یک بخش مقدماتی که به تغییر و تحولات ایران از زمان کشف نفت در سال های مقارن با نهضت مشروطه پرداخته تا حدود 20 سال بعد که با خاتمه جنگ اول جهانی و فراهم آمدن یک ثبات نسبی بالاخره فرصتی به وجود آمد تا به صورتی جدی تر از پیش به حساب و کتاب و اجور معوقه شرکت نفت انگلیس و ایران رسیدگی شود.

در بخش دوم کتاب دکتر موحد به حساسیت هایی رسیدگی و اشاره می کند و رشته مذاکرات پنج، شش ساله را که در نهایت در سال 1311 باعث لغو قرارداد دارسی می شود و امضا و انعقاد یک قرارداد جدید با شرکت نفت در سال بعد از آن را پی می گیرد، بررسی می کند. سپس در جلد چهارم هم به نوعی در ادامه تاریخ نفت در ایران که به دوره هایی تقسیم شده است، ضمن بررسی پیشینه ها و زمینه ها به مواردی اشاره می کند که در آنها قبل از لغو دارسی مذاکراتی صورت گرفته است و در یک دوره مذاکره کننده ایران فیروز بوده و در دوره ای دیگر آرمیتاژ. همچنین در قرارداد موسوم به 1919 مقرر شده بود که ایران یک مستشار بیاورد که به همین مناسبت وزارت دارایی انگلستان یک مستشار انگلیسی را معرفی و پیشنهاد می کند و این پیشنهاد هم مورد قبول واقع می شود و آن مستشار انگلیسی برای انجام مذاکره توافقی هم کرده که این توافق از طرف ایران هیچ گاه رسمیت پیدا نکرد، در واقع این قرارداد ظاهرا مورد نفی و انکار ایران بود و عملا و باطنا آن قرارداد آینه ای برای روابطمان قلمداد می شد. باری، این جلد برخلاف مجلدات پیشین که هریک دوره هایی کوتاه و چندساله از موضوع نفت را بازگو می کردند، دوره طولانی 40ساله از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه را روایت می کند. این مجموعه و کتاب های دیگری مانند «گفته ها و ناگفته ها» و «ملی کردن و غرامت» به طورکلی اطلاعات ممتازی از تاریخ نفت ایران و داوری های نفتی و به طریق اولی تاریخ معاصر ایران و جریانات و حوادث مترتب بر آن را ارائه می کند و سعی دارد به بررسی شخصیت ها، عوامل، آثار و تبعات پیرامون این پدیده مهم و این صنعت پرطمطراق ایران بپردازد. این محقق همچنین کتاب خواب آشفته را به روشنی تعبیر و تفسیر کرده است. موحد از رازهای مبهم یکی از مهم ترین دوران تاریخ ایران معاصر پرده برداشت تا آنجا که کتاب هایش از مراجع دسته اول در حیطه یادشده به حساب بیاید، همچنین پژوهش های ارزنده ای در زمینه زبان و ادبیات فارسی و عرفان انجام داد و در حوزه شمس تبریزی و مولانا جلال الدین دغدغه مند بود و با اسناد، ادله و شواهدی مستند و دقیق ابتدا به تصحیح و تعلیق نگاری علمی از یگانه اثر شمس تبریزی، مقالات پرداخت که همین امر باعث شناخته شدن و نفوذ شمس در بین آحاد مردم ایران از طریق خواندن گفتارهایش در مقالات شد. در زمینه انتشار کتاب هایی درباره شمس تبریزی در داخل و خارج از کشور و نیز تک نگاری درخصوص هویت، شخصیت، زمینه و زمانه شمس تبریزی و به طور کلی مجموع عوامل شمس شدن شمس تبریزی و مولاناکردن او و پرداختن به مواردی از این قبیل تلاش کرد و توانست با استنادبه شواهد و قرائنی مقبره شمس تبریزی در خوی را کشف و احیا کند.

همین طور استاد موحد سکه کتاب هایی مانند اسطرلاب حق (گزیده فیه مافیه)، باغ سبز (گفتارهایی درباره شمس و مولانا)، خمی از شراب ربانی (گزیده مقالات شمس)، قصه قصه ها (کهن ترین روایت از ماجرای شمس و مولانا)، تصحیح ابتدا نامه (از محمدبن محمد سلطان ولد)، تصحیح رساله در مناقب خداوندگار (از فریدون ابن احمد سپهسالار با همکاری استاد صمد موحد) را به نام خود ضرب کرده است؛ البته ناگفته نماند که تازه ترین اثر تحقیقی او در همین حوزه تصحیح انتقادی بر مثنوی معنوی (در دو مجلد) است که به تازگی (زمستان 1396) از سوی انتشارات هرمس در تهران منتشر شد و بنا بر عقیده صاحب نظران پس از تصحیح انتقادی رینولد نیکلسون انگلیسی این تصحیح از دقیق ترین تصحیح های مثنوی معنوی است؛ زیرا از زمان انتشار کار نیکلسون حدود 90 سال می گذرد و کار او اولین تصحیح انتقادی از مثنوی معنوی با روش علمی نوین و در نظر داشتن منابع و نسخ متفاوت و متعدد و حتی الامکان نزدیک به مولانا بوده است که در آن دوره نسخه هایی که نیکلسون بر روی آنها کار کرده است، محدود بوده و در ضمن خیلی شناخته شده نبوده است و از بازه زمانی پس از تصحیح نیکلسون و بر اساس نسخه مشهور به نام نسخه «قونیه» که به نسخه های دیگر ارجاع داده نمی شد و به نوعی مقابله هم نشده است، نسخه هایی پیدا شده است که جدیدتر و نزدیک تر به زمان سراینده این کتاب است و در ضمن خود نیکلسون کار خویش را نسخه پایانی و یکدست نمی داند. این تصحیح موحد از مثنوی معنوی بر اساس 11 نسخه انجام شده که از این بین هشت مورد از این نسخه ها در 15 سال بعد از وفات مولانا کتابت شده اند و این 15 سال درست زمانی است که حسام الدین چلبی، خلیفه و فرزند مولانا، سلطان ولد دلبند مولانا و نیز سایر شاگردان و مثنوی پژوهان آن زمان از مثنوی معنوی نگهداری می کرده و بر حفظ و نگهداری آن از جمیع تحریفات و انحرافات دقت و نظارت کرده اند. همچنان که در مقدمه این مثنوی آمده است؛ چون این مثنوی خود را مقید به قرن سروده شدن مثنوی می داند، بنا بر همین نکته از تحریفات و دستبردها که عمدتا در قرن های پس از آن قرن روی داده در امان مانده است و وجه تمایز بارز تصحیح نیکلسون و تصحیح موحد از مثنوی معنوی این است که موحد از هفت نسخه بدل (شش نسخه تک دفتری و یک نسخه کامل) بهره برده و نیکلسون آن هفت نسخه را نداشته است و علاوه بر این هفت نسخه، موحد آن نسخ (variants) نیکلسون را هم مبنا و معیار کار خودش قرار داده است؛ علاوه براین دکتر موحد اصل را بر نسخه قونیه قرار داده اند که اهالی فن همگی بر صحت و اصولی بودن و بهترین بودن آن متن متفق القول اند و اجماع نظر و اطمینان خاطر دارند و تمام نسخه های دیگر بر آن و نزدیک ترین تصحیح و نسخه معیار را عرضه کرده است و باب تازه ای را پیش روی عموم علاقه مندان این متن محبوب در میان فارسی زبانان و پژوهشگران گشوده است. ویژگی شاخص این چاپ از مثنوی این است که حق همه نسخ قدیمی مثنوی در آن ادا شده و دیگر اینکه همه اختلافات موجود بین نسخه ها در پانویس آورده شده است. مثلا اگر کسی خواست بتواند همه اختلاف نسخه بدل ها، دگرسانی ها و اختلاف قرائات را ببیند و بررسی و مقایسه کند یا در ترجیح یکی (کلمه ای) بر دیگری بتواند به راحتی واژه مدنظر را جایگزین کند و از این جنبه آزادی عمل و خوانش خود را داشته باشد. دیگر ویژگی این اثر رعایت فاصله گذاری و اعراب گذاری بین متن است که موحد با این کار یک نوع تفکیک موضوعی انجام داده و خوانش مثنوی را آسان و البته روان و شیوا کرده اند و به طور خلاصه از زمان تصحیح نیکلسون ضریب اطمینان را در این تصحیح با توجه نکات و اوصافی که بیان شد، به حد بسیار زیادی بالا برده است. این کتاب مقدمه مفصلی دارد و موحد در این مقدمه ملاحظات کلی خود در باب تصحیح مثنوی و شیوه کار خود در تصحیحش را بیان می کند.

پژوهش های گسترده او حتی به همین موارد هم ختم نمی شود و دامنه فعالیت های علمی محمدعلی موحد علاوه بر موارد یاد شده به ابن بطوطه مراکشی نیز رسیده است. اولین و تنها کسی است که رحله یا سفرنامه این بزرگ ترین جهانگرد مسلمان را که از جنبه های مختلف تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و فرهنگی ارزش و اهمیت خاص و منحصربه فردی دارد، ترجمه کرده است؛ سفرنامه ای که به لحاظ زمانی 29 سال طول کشیده و به لحاظ گستره مکانی از طنجه تا مالدیوی را شامل می شده است. از زمان انتشار این اثر به زبان فارسی بیش از نیم قرن می گذرد و ایشان همه افکار، احوال، اوضاع و شرایط ابن بطوطه را می شناسد و می کاود و ماجراها و فراز و نشیب زندگی این سیاح در راه ها و کشورهای دورودراز و برخورد فرهنگ ها و اقوام مختلف را با نگاهی تیزبین و قلمی طنزآلود اما شفاف و صادقانه بیان می کند و حکایت ها و تجربه های تلخ و شیرین ابن بطوطه در سفر به 44 کشور را بازخوانی می کند.

این کتاب پس از مقدمه ای مفصل از شش فصل تشکیل شده است که در دو بخش کلی آمده است. در بخش اول این اثر ما با سیاح قصه گو آشنا می شویم و در بخش دوم موحد انعکاس آینه آداب ورسوم، اجتماع و سیاست آن زمانه را برایمان آشکار و روشن می کند و علاوه بر توصیفات کلی ابن بطوطه تحلیلی جامعه شناسانه از کل این سیاحت نامه را عرضه کرده است و مخاطب را در این سفر معنوی با بسیاری از مسائل تاریخی و مجموع شکست ها، شادی ها، پیشرفت و پسرفت ها که دلایل هریک را ابن بطوطه گفته است، همراه و آشنا می کند.

همچنین در ترجمه فصوص الحکم ابن عربی (ترجمه 10 فص از 27 فص فصوص الحکم با همراهی و همکاری برادرش استاد صمد موحد. بنا بر اظهارنظر بورکهارت که بخش مهمی از فصوص الحکم را به زبان فرانسه برگردانده خلاصه کل کتاب در دو فص اول کتاب «آدم و شیث» آمده است و بنا بر عقیده خود دکتر موحد در همین کتاب همه فصوص پیشین در فص دهم جمع بندی شده است) اهتمام ورزیده است و در ترجمه این اثر عرفانی و دینی که سراسر متنی پررمزوراز و اقیانوسی عمیق از معارف حکمی و عرفانی است و از آن به عنوان وصیت نامه فکری و عقیدتی ابن عربی یاد کرده اند و به همین لحاظ و در عین حال پیچیده که درک آن برای هرکسی آسان نمی نماید، همتی عالی کرده است و بنا بر اظهارنظر خود موحد در این کتاب، هنگامی که مشغول کار روی مقالات شمس بود، توصیف ها و اظهار علاقه و ارادت های شمس نسبت به محی الدین ابن عربی، موحد را هم شیفته ابن عربی کرد. از بین دو اثر شاخص و متمایز ابن عربی، فتوحات مکیه و فصوص الحکم، فتوحات مکیه را به نوعی به دلیل طولانی بودن و حمل و نقل دشوار، به مصداق «آب دریا را اگر نتوان چشید/ هم به قدر تشنگی باید چشید»، فصوص الحکم را برای این کار انتخاب می کند. ترجمه های موحد فقط به ترجمه از متون کلاسیک عربی محدود نمی شود و آثار مدرن که به زبان انگلیسی نوشته شده اند را نیز شامل می شوند. وی با نثری پخته و قلمی روان به ترجمه آثاری مانند خزران آرتور کوستلر، به گود گیتا، چهارمقاله درباره آزادی از آیزیا برلین، کتاب هایی مانند عدالت و انرژی از ایوان ایلیچ، مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام از دانیل دنت و آثاری از این قبیل پرداخته است.

حال بماند که او در ادبیات فارسی هم آثار گرانی مانند حدیقه الحقیقه (از ابوالفتح محمد ابن شیخ الاسلام احمدجام)، تصحیح سلوک الملوک روزبهان خنجی یا در نگارش مقالاتی درباره سعدی شیرازی، سعی و سخت کوشی های زیادی داشته است و نیز کتاب های دیگری در حیطه حقوق مانند مختصر حقوق مدنی، نفت ما و مسائل حقوقی آن و در خانه اگر کس است را منتشر کرده و نیز درباره تاریخ اسلام و به ویژه ورود اسلام به ایران نیز کارهای زیادی انجام داده است. موحد به تازگی و در چند روز گذشته کتاب حق و سوءاستفاده از آن را منتشر کرده است و برخلاف کتاب های پیشین عنوان ساده و در عین حال دقیقی بر آن نهاده است؛ چراکه این عنوان نه ترجمه پذیر است و نه برای آن می توان جایگاه دیگری تعریف کرد که بتواند گویای حقیقتی فراتر از این حقیقت بنایی و بنیادین هستی باشد. تجارب ارزنده موحد در کنار استادانی از قبیل عباس زریاب خویی، احمد کسروی، محمدامین ریاحی، منوچهر مرتضوی، ایرج افشار، ناصر کاتوزیان، محمدرضا شفیعی کدکنی، شریعت سنگلجی، محمد زهرایی و همکارانی مانند نجف دریابندری، محمدحسن لطفی تبریزی، عزت الله فولادوند، حسن کامشاد، ابراهیم گلستان و ایران شناسانی مانند آرتور آربری، شوارتزنبرگ، لاکهارت و ویلادیمیر مینورسکی و در کنار همه اینها مصطفی ملکیان مشی آزادی، اخلاق و خرد را به پیدا و پنهان هدیه می کند و تا 95سالگی عمرش می توان درس هایی مانند قناعت، ساده زیستی، نظم و انضباط ، پرهیزگاری، عشق و شور و دلدادگی به فکر، فرهنگ را از این پیر دیر اهل تبریز آموخت.