آرشیو سه‌شنبه ۲۸ اسفند ۱۳۹۷، شماره ۴۵۷۴
تاریخ و اقتصاد
۳۰
واکاوی

خیابان مدرن در ایران

زمانی که ناصرالدین شاه به فرنگ می رود با پدیده «خیابان» مواجه می شود که مدت ها از خاطره ایرانیان رخت بر بسته بود. البته خیابان به معنی تفرجگاه، نه معبری که مردم از آن عبور کنند. در این تعریف، خیابان جایی است که خودش به عنوان مقصد تلقی می شود و می توان گفت به قصد آن از خانه خارج می شویم (یک مکان عمومی شهری) با اینکه خیابان سازی در ایران یک پدیده جدید شهرسازی نبود و در دوره صفوی خیابان چهار باغ را داشتیم، اما در این فاصله مفهوم خیابان فراموش شده بود. بنابراین با فعالیت هایی در این دوره مواجه می شویم که سابقه نداشتند.

در سبک تهران خیابان نیز مفهومی جدید می یابد. اولین بار خیابان نه فقط به عنوان تفرجگاه، بلکه به عنوان مکان تجارت و بازرگانی هم نقش بازی خواهد کرد. خیابان در این دوره به عنوان یک فضای شهری زنده و باهویت خود را مطرح می کند و سعی بر آن دارد که مظهر تجددطلبی دولت قاجار در دوره ناصری باشد. میدان مرکزی (توپخانه) نقطه شروع شش خیابان اصلی شهر می شود و اتصال خیابان به میدان توسط یک دروازه تعریف می شود. حضور دروازه در شروع خیابان پدیده ای است کاملا نو، به تعبیری دیگر، مفهومی اروپایی در استحاله خود در فرهنگ بومی، به دیگر گونه ای جلوه می نماید. از این رو معماری قاجار را «معماری خیابانی» نیز می نامند. منظور از معماری خیابانی، احداث خانه ها و مغازه ها در اطراف خیابان است که از این دوره وارد معماری ایران شده است. در دو طرف خیابان، مغازه ها در طبقه همکف و ساختمان های مسکونی در طبقات بالاتر قرار دارد. پیاده روها، جوی های کوچک و یک ردیف درخت و باغچه در حاشیه خیابان ها و در آخر حضور بعضی از عملکردهای عمده تر در جداره آنها با عقب نشینی و جلو آمدگی خود باعث شکل گیری نوعی از معماری مرسوم به «معماری خیابانی» شد. تقریبا معماری خانه های قدیمی به خصوص در شهرهای بزرگ از حالت درون گرایی به برون گرایی تمایل پیدا کرد.

حضور عملکردهای جدیدی چون وسایل نقلیه عمومی، تماشاخانه، سینما، چاپخانه، هتل، مغازه های به سبک فرنگی، باغ ملی، باغ وحش و گیاه، بانک، قورخانه و... به یکباره چهره شهر را دگرگون کرده و مفهوم شهر در معنای اروپایی و جهانی را جایگزین آن می کند. در این بین، بازار کم کم تا حد یک فضای سنتی و خاطره ای به عقب رانده می شود. خیابان ها و عناصر جدید شهری مکان آمد و شد آن دسته از اقشار اجتماعی می شود که تجدد و فرنگی مآبی را نمایندگی می کنند و مجموعه های کهن شهری (بازار، بازارچه ها، سراها و...) محل تردد اکثریت جامعه ای می شود که هنوز بر مبنای روابط کهن زیست و تولید که کاملا مسلط نیز هستند زندگی می کنند. نخستین خیابان های تهران به سبک جدید، پس از تغییر نقشه تهران در اطراف ارگ دولتی و میدان توپخانه به وجود آمد که اساس شبکه بندی و جهت امتداد خیابان ها را در دوره های بعد به وجود آورد. قدیمی ترین و مهم ترین این خیابان ها عبارتند از: خیابان ناصریه (ناصرخسرو)، خیابان جباخانه (بوذرجمهری- 19 خرداد)، خیابان جلیل آباد (خیام)، خیابان باب همایون، خیابان چراغ گاز (چراغ برق-امیرکبیر)، خیابان علاءالدوله (فردوسی)، خیابان لاله زار و...

منبع: جواد عسگری چاوردی و دیگران، «معماری و نهادهای جدید تمدنی در دوره قاجار»، روایت تاریخ، 1396.