آرشیو چهار‌شنبه ۱ خرداد ۱۳۹۸، شماره ۴۶۱۴
تاریخ و اقتصاد
۲۲

گاهشمار

رنسانسی که خیام رقم زد

28 اردیبهشت امسال 971 سال از زادروز فیلسوف و منجم مشهور ایرانی؛ خیام نیشابوری گذشت. حکیم عمر خیام در سال 427 ه.ش در شهر نیشابور و در دوره ای به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان، ناحیه ای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری، علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنان که گفته اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. از جمله فعالیت های ارزنده نجومی خیام می توان ایجاد رصدخانه بزرگ ری، نیشابور و اصفهان را در زمان ملکشاه سلجوقی نام برد.

خیام به دعوت جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را به عهده گیرد. در مدت اقامت 18 ساله در اصفهان زیج ملکشاهی را تهیه (زیج=زیگ،جدول محاسبات نجومی) و در حدود سال 458 ه.ق طرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد و تدوینگر و بنیان گذار تقویم جلالی شد. خیام به تئوری خورشید مرکزی و چرخش زمین به دور آن معتقد بود و در رسالات مربوط به نجوم بیان داشته که زمین به دور محور خود می چرخد که این امر پیدایش روز و شب را موجب می شود. همچنین وی معتقد بوده که ستارگان اجرام ساکنی در فضا هستند چراکه اگر آنها به دور زمین می چرخیدند به واسطه جرم بزرگشان سوخته و تبدیل به خاکستر می شدند. بعضی از ایده ها و نظریات خیام در علم ستاره شناسی و نجوم در زمان رنسانس به اروپا منتقل شد و زمینه ساز تحول علم نجوم در جهان مدرن شد. خیام به عنوان اخترشناس در دربار سلجوقی مشغول به کار شد. هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت. پس از مرگ ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد. قدیمی ترین کتابی که نامی از خیام به میان آورده و نویسنده اش هم عصر او بوده «چهار مقاله» نظامی عروضی است که خیام را در زمره منجمان گنجانده. هرچند بزرگانی چون جورج سارتن حکیم نیشابور را از ریاضیدانان بزرگ می دانند. عمر خیام نیشابوری سرانجام به سال 510 ه.ش چشم بر جهان فرو بست.

ویرانی شهر توس
ویرانه های باستانی شهر توس، عکس:لوئیجی پشه-1854

مرم شهر توس 18 مه سال 1389 میلادی/ 28اردیبهشت768ش. به دست میران شاه پسر امیر تیمورلنگ، قتل عام شدند و این شهر ویران شد. دلیل این ویرانی قیام مردم توس علیه حکومت وقت بود. میران شاه توس، زادگاه و مدفن فردوسی بزرگ را چنان ویران ساخت که از آن جز ویرانه ای باقی نماند و چون مسیر رودخانه ها را هم به سوی مشهد تغییر داده بود، توس دیگر به آن صورت آباد نشد.

در کتاب «حدودالعالم» از شهر توس چنین یاد شده است: «ناحیتی است (به خراسان) و اندر وی شهرک هاست چون طوران و نوقان و بروغون و رایکان و بنواذه و اندر میان کوه هاست و اندر کوه های وی معدن پیروزه است و معدن مس است و سرب و سرمه و شبه(شبق) و از وی دیگ سنگین و سنگ فسان و شلواربند و جورب خیزد و به نوقان مرقد امام رضا است و آنجا مردمان به زیارت شوند و هم آنجا گور هارون الرشید است.» در کتاب «نزهه القلوب» نیز توس چنین توصیف شده است: «چند شهری است اندر ایران مرتفع تر از همه بهتر و سازنده تر از خوشی آب و هوا گنجه پر گنج در اران، صفاهان در عراق در خراسان، مرو و توس در روم باشد اقسرا.

توس از اقلیم چهارم، طولش از جزایر خالدات «صب لب» و عرض از خط استوا «لز». جمشید پیشدادی آن را ساخت، بعد از خرابی، توس نوذر آن را تجدید عمارتش کرده و به نام خود منسوب گردانید و از مزار امام رضا در دیه (ده) سناباد به چهار فرسنگی توس است و قبر هارون الرشید، خلیفه عباسی در مشهد(شهادت گاه) آن حضرت است و مشهد توس از مشاهیر مزارات است و آن موضع اکنون شهر شده و از مشهد تا زاوه سنجان پانزده فرسنگ است... و در جانب قبلی توس دروازه ای است که سه هزار ولی ابوبکر نام در مزارات این دروازه رودبار آسوده اند و در جانب شرقی او قبر امام محمد غزالی و احمد غزالی و مزار فردوسی و معشوق توسی هم آنجا است. مردم توس، نیکو سیرت و پاک اعتقاد و غریب دوست باشند و از میوه های آنجا انگور و انجیر و بسیار شیرین باشد و در حوالی توس مرغزاری است آن را مرغزار رایکان گویند. گروهی از بزرگان چون جابر ابن حیان، فردوسی، خواجه نظام الملک، محمد ابن اسلم، امام محمد غزالی، خواجه نصیرالدین طوسی از آنجا باشند.»

از شهر توس در کتاب «معجم البلدان» چنین یاد شده است: «شهری است به خراسان، میان آن و نیشابور قریب ده فرسنگ است و آن مشتمل بر دو بلده باشد، یکی را تابران گویند و دیگری را نوقان و آن دو را فزون از ده هزار دیه باشد. فتح توس به روزگار عثمان بود و آرامگاه امام رضا(ع) و هارون بدان جاست.»

روز بهره وری

1 خرداد در تقویم رسمی کشور به عنوان روز بهره وری نام گذاری شده است. اصطلاح «بهره وری» نخستین بار از سوی اقتصاد دانی به نام «کوئیزنی» در سال 1776م به کار برده شد. بیش از یک قرن بعد یعنی در سال 1833 فردی به اسم «لیتر» بهره وری را «قدرت و توانایی تولید کردن» تعریف کرد. مفهوم بهره وری با گسترش انقلاب صنعتی گسترش یافت و طی یک سده اخیر از محورهای توجه اقتصاددانان بوده است. به گفته تین برگن، برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال 1969 اگر هدف و غایت توسعه اقتصادی، بهبود سطح زندگی کشورهای در حال توسعه باشد، وسیله طبیعی تحقق آن افزایش بهره وری است و راه مهم و اساسی افزایش بهره وری هم سرمایه گذاری در منابع انسانی است.