نظریه اجتماعی در انگاره اجتماعی معاصر ایران

در این مقاله با طرح مفهوم «انگاره اجتماعی» و «نظریه اجتماعی» و بیان نسبت میان آن ها تلاش می شود تاریخ اندیشه اجتماعی معاصر ایران مورد بازخوانی انتقادی قرار گیرد. آنچه اندیشه اجتماعی دوران معاصر ایران را از پیش از آن متمایز می سازد، واردشدن تاملاتی نظام مند درباره «امر اجتماعی» است که بسیار متفاوت با اندیشه های اجتماعی پیشین در تاریخ اندیشه ایران بوده و به همین اعتبار از آن با عنوان «نظریه اجتماعی» نام برده می شود. نظریه اجتماعی حدود یک سده پیش، از غرب و توسط اندیشه ورزان ایرانی و از راه ترجمه وارد فضای بیناذهنی ایرانیان شده است؛ فضایی که مختصات آن با کمک مفهوم «انگاره اجتماعی» ترسیم خواهد شد. در این مقاله تلاش می شود تا به نسبت میان نظریه اجتماعی و انگاره اجتماعی معاصر ایران پرداخته شود.
نظریه اجتماعی محصول لحظه ای است که امر اجتماعی موضوع تفکر واقع شد و از این رو است که در توضیح نظریه اجتماعی توجه به این لحظه ضروری است؛ لحظه ای که امری به عنوان امر اجتماعی متمایز می شود و در استقلال خود مورد تامل نظام مند قرار می گیرد. هر نظریه اجتماعی درباب یک امر اجتماعی زمان مند و مکان مند است و بدین ترتیب می کوشد آن امر اجتماعی را به روشی معلوم و مشخص بفهمد. انگاره اجتماعی شیوه ای است که توسط آن افراد جامعه خود را در تاریخ جای می دهند تا انتظارات معطوف به آینده، میراث سنت های گذشته و ابتکاراتشان را در زمان حال به یکدیگر پیوند بزنند. انگاره اجتماعی تنها مجموعه ای از ایده ها نیست، اما از ایده ها برساخته شده است و در فضای بیناذهنی افراد جامعه جریان دارد و افراد به کمک آن به معنابخشی اعمال خود و جامعه در کلیت آن دست می زنند.
دوران معاصر تاریخ ایران، دوران مواجهه انگاره اجتماعی ایرانیان با انواع نظریه های اجتماعی سنت های مختلف غربی است. نظریه هایی که در کوشش برای توضیح دادن امر اجتماعی زمان مند غرب تدوین شده اند توسط اندیشه ورزان ایرانی وام گرفته می شوند تا امر اجتماعی اکنون ایران را به فهم درآورند. این وام گیری با قطع ارتباط میان حیات ذهنی و حیات اجتماعی، توهم توضیح و تبیین حیات اجتماعی را ایجاد کرده و در این مقاله به پیامد این وام گیری که در قالب اندیشه اجتماعی معاصر ایران قابل پیگیری است، برای انگاره اجتماعی معاصر ایران پرداخته می شود. بازخوانی انتقادی این اندیشه می تواند با به دست دادن توضیحی از وضع حال اندیشه اجتماعی به طور خاص و انگاره اجتماعی به طور عام، راه را برای گذار به تدوین نظریه اجتماعی ناظر بر امر اجتماعی اکنون ایران هموار گرداند.