پژوهشی در باب القاب تهمورث (زیناوند، دیوبند، دیباوند، زیباوند)

دانشمندان و مورخان غربی، طی دو قرن اخیر، در باب منشا و پیشینه بسیاری از پدیده های فرهنگی و کشاورزی، اظهار نظر کرده اند. آنان، از جمله، سومریان را مخترع خط و چینیان را مبتکر استحصال ابریشم شمرده اند. به روایت منابع ایرانی و برخی ماخذ اسلامی، سرآغاز بسیاری از مظاهر عصر اساطیری دیوان و پیشدادیان و ایران زمین مهد آن بوده است. به روایت شاهنامه و دیگر منابع، ابداع خط به عصر تهمورث باز می گردد و استحصال ابریشم و اختراع سلاح به جانشین او، جمشید، نسبت داده شده است. بنابر این روایات، نخستین انسان کیومرث بوده است. پس از او، هوشنگ ملقب به پیشداد، سپس تهمورث و، پس از او، جمشید نخستین شهریاران ایران زمین بوده اند. پیشدادیان، مخصوصا تهمورث و جمشید، با نوآوری ها و اقدامات داهیانه، بر بومیان زیرک پلنگینه پوش مستقر در جنوب دریای خزر، یعنی دیوان مازندران، پیروز شده اند. شهریاران پیشدادی، با بهره گیری از دانش ها و فنون دیوان، پایه های فرهنگ و مدنیت را پی ریزی کرده اند. بر اساس برخی از همین روایات، دیوان آفریدگانی تنومند و هوشیار و مبتکر با نیروهای فوق العاده و ترفندهای افسانه ای (تنوره کشیدن، فضا پیمایی، ساخت سلاح و گرمابه، استخراج کانی ها و گوهرها و مروارید و استحصال ابریشم و انگبین و بوی های خوش و افزارها، ابداع رموز خط) بوده اند. مع الوصف، آنان در ستیزه های سخت با تهمورث و در نبردهای سنگین با جمشید، شکست خوردند و به بند کشیده شدند و، برای رهایی، ناگزیر گشتند که دانش و فن خود را به شهریاران فاتح بیاموزند. از جمله، فن نگارش رموز و نشانه ها (خط) را به تهمورث و فن استحصال ابریشم (دیبا) را به جمشید آموختند. در بیشتر منابع، از جمشید به عنوان مخترع جنگ افزار و به بندکشنده دیوان و برپادارنده جشن و مراسم نوروز یاد شده است. در همین منابع، تهمورث با القابی چون دیباوند و دیوبند و زیباوند معرفی شده است. برخی از دانشمندان و ایران شناسان غربی و، به پیروی از آنان، بعضی از دانشمندان و محققان ایرانی، ضبط درست لقب تهمورث را زیناوند به معنای «تمام سلاح» ذکر کرده و ضبط های دیباوند و دیوبند و زیباوند را مصحف آن دانسته اند. به گمان نگارنده برای این دعوی دلایل کافی و استواری اقامه نشده است؛ زیرا، به سهولت نمی توان ضبط دیوبند را، که در همه نسخه های خطی اصیل و معتبر شاهنامه و متون کهن دیگر (گرشاسب نامه، بهمن نامه، کوش نامه، نوروز نامه، فارس نامه و جز آن) برای لقب تهمورث آمده است مصحف «زیناوند» شمرد. همچنین، بدون ارائه دلایل مستند و شواهد کافی نمی توان ضبط های «دیباوند» و «زیباوند» را- که، به عنوان القاب تهمورث، در برخی از نسخ خطی اصیل و معتبر منابع کهن ایرانی و اسلامی (پهلوی، فارسی، عربی) مندرج است مصحف دانست. از همه اینها گذشته، لفظ «زیناوند» در هیچ یک از منابع لغت فارسی، از قدیم ترین ایام تا پایان دوره قاجاریه، ثبت نشده است و، به احتمال قوی، در نسخ خطی اصیل منابع فارسی و عربی نیز نیامده است...