بازیابی ابعاد تفسیر کلامی آیه «إنی جاعل فی الارض خلیفه»

هر چند به نظر می رسد آیه «إنی جاعل فی الارض خلیفه» در سوره بقره تنها طلیعه و مقدمه داستان خلقت حضرت آدمعلیه السلام است، لکن این آیه مشتمل بر نکات تفسیری کلامی ارزشمندی است که برخی از آنها از دیرباز به اجمال و پراکنده در آثار علمی فریقین به ویژه امامیه بیان شده ولی هیچ گاه تبیین نشده است. نوشتار حاضر بر آن است تا ابعاد تفسیری کلامی این آیه را در میراث علمی امامیه و اهل سنت، مورد بررسی قرار گیرد؛ ابعادی همچون هدف از آفرینش خلیفه در زمین، لزوم وجود خلیفه در زمین و ضرورت نیاز به امام، تقدم وجود خلیفه بر دیگران، اختصاص تعیین خلیفه به خداوند، لزوم عصمت خلیفه و امام و غیرهم. این موارد مهمترین مباحث کلامی است که برخی از محدثان و مفسران متکلم با استناد به آیه مذکور به آنها اشاراتی داشته اند. در آثار علمی اهل سنت نیز در خصوص این آیه، تنها به مباحث معدودی همچون عصمت ملائکه، علم یکی از شروط خلافت، و برتری آدمعلیه السلام بر ملائکه اشاره شده که این استفاده اندک از آیه، ناظر به تفاوت مبانی کلامی اهل سنت با امامیه در موضوع امامت است. پاسخ به دیدگاه اسماعیلیه در خصوص تعارض غیبت امام با «قراردادن خلیفه در زمین» و نیز اشاره به استفاده فقهی برخی از فقی هان امامی و اهل سنت از این آیه در خصوص مشروعیت قضاوت و تعلق زمین به خلیفه خدا از دیگر مباحث مطرح شده در این نوشتار به شمار می آید.