دیالکتیک روشنگری و اسارت انسان

عقلانیت خودبنیاد که اساس عصر روشنگری را پایه نهاد، عقلانیتی ریاضی وار و ابزاری بود. از این رو، کاملا در خدمت جنبه های مادی و طبیعی انسان قرار گرفت و از ابعاد الوهی او به بهانه نفی اسطوره های حاکم بر سوژه انسانی احتراز جست. این عقلانیت ابزاری و کمیت محور، که نخست در فلسفه دکارت و نظریه ثنویت گرایانه او (سوژه ابژه) خودنمایی کرد و سپس در فلسفه کانت به اوج والایی خود رسید، عقل آدمی را دارای ساختاری نظام مند می پنداشت که به شناخت منطقی ابژه ها قادر بود، ولی در فرجام عصر روشنگری بواسطه ریاضی وار نگریستن و اندیشیدن، سوژه و ابژه هر دو در چنبره کمیت و ابزاروارگی گرفتار شدند و حتی سوژه ای که باید اعمال نظر و عمل می کرد، خود ناخواسته و ناخودآگاه به ابژه عمل سوژه های گفتمان حاکم (لیبرال سرمایه داری) بدل شد و حتی آزادی و اختیار خویش را نیز کاملا از کف نهاد. منتقدان مدرنیته، به ویژه متفکران مکتب فرانکفورت، اغلب از این زاویه دید، عقلانیت تکنیک محور روشنگری را به نقد کشیده اند. در این مقاله، با تکیه بر آرای دو تن از برجستگان این مکتب انتقادی، یعنی آدورنو و هورکهایمر، اسارت انسان را در نتیجه اعمال عقلانیت ابزاری عصر روشنگری به تصویر کشیده ایم.