فارابی و خوانشی فلسفی از الحروف

تاکنون خوانشی فلسفی از کتاب الحروف صورت نگرفته است. برخلاف باور رایج، الحروف اثری صرفا زبان شناسانه نیست بلکه حیثیت فلسفی آن از اهمیت بنیادین برخوردار است. این کتاب یکی از مهمترین آثار فلسفی فارابی محسوب میشود. عمده تحقیقات صورت گرفته بر این دیدگاه تاکید دارند که الحروف تنها شرحی بر مابعدالطبیعه ارسطوست. همین امر سبب شده که ابتکارات و ابداعات فارابی در این نوشته مورد غفلت قرار گیرد. الحروف تنها از حیث توجه به بنیانهای زبان شناسی نیست که از اهمیت برخوردار است بلکه برجسته بودن آن بسبب اهتمامهایی است که فارابی در نسبت زبان و فلسفه، پیوند شریعت و فلسفه، ربط وثیق زبان طبیعی و زبان فلسفی صورت میدهد. الحروف سرشت نزاعهای کلام و فلسفه و نحو و منطق که بمدت دویست سال در دنیای اسلام جریان داشت را عیان میسازد.
در این نوشتار میکوشیم تا دو مسئله بنیادین را بررسی و تحلیل کرده و منظرها را مورد ارزیابی قرار دهیم:نخست جایگاه الحروف و اسباب نگارش آن را مورد توجه قرار داده و جایگاه فلسفی آن را تبیین خواهیم کرد. الحروف در وهله اول واکنشی به مخالفان فلسفه و جریان عقلی گرایانه در فهم شریعت است. فارابی با زبان شناسی آغاز کرده و در پرتو آن اندیشه منطقی و معرفتی را تبیین نموده و سرانجام به اندیشه هستی شناسی میرسد. او در الحروف تاکید دارد که عدم التفات به بنیانهای زبانی چه آسیبهایی میتواند در مباحث معرفتی و هستی شناسی ببار آورد و پژوهشهای زبانی چگونه میتواند شالوده های فلسفی را آشکار ساخته و عمق ببخشد.
دوم میکوشیم تا ضمن بررسی ساختار رساله، نظریه بنیادین فارابی یعنی آموزه سازگاری را مورد توجه و تحلیل قرار دهیم. با تحلیل دو مکتب کوفه و بصره، مقدمات بحث را فراهم ساخته و سپس اصل نظریه سازگاری را مورد بازخوانی قرار خواهیم داد. فارابی در الحروف در باب دوم در دو فصل از پیوند حکمت و شریعت (الصله بین الفلسفه و المله) نشان میدهد که چاره یی جز دفاع از نظریه سازگاری نیست. دین غیرعقلانی، توهم است. فارابی بنیانهای اساسی شریعت را بر عقل و برهان استوار میسازد. نه ابوبشر و نه ابوسعید اهمیت دیدگاه جمع را درنیافته بودند. متی بن یونس تنها نماینده منطق و عقل نبود بلکه وی و همراهان و طرفدارانش، تنها بر عقل خودبنیاد تکیه داشتند؛ دیدگاهی که فارابی نیز آن را نابسنده میدانست. در مقابل، ابوسعید نیز تنها نماینده نحو مکتب بغداد نبود بلکه او بهمراه تعداد زیادی که از رویکرد دینی صرف دفاع بعمل می آوردند، مخالف نقش عقل در فهم و توجیه باورهای دینی بودند. فارابی در الحروف میکوشد با تحلیل دو دیدگاه، نظریه سوم را طرح و تدوین نماید.