تبیین تحول ژئوپلیتیکی ارتباطات بنادر و مناطق پسکرانه در ایران؛ با رویکرد تاریخی - تطبیقی

مقاله حاضر به بررسی تحول روابط بنادر ایرانی و مناطق پیرامونی آنها از عهد باستان تاکنون و از منظر ژئوپلیتیکی و فضایی پرداخته است. در همین راستا از روش تحلیل محتوای داده های تاریخی که مبتنی بر داده های نوشتاری، تصویری و منابع دست دوم است، برای دستیابی به هدف پژوهش استفاده شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که تحول ژئوپلیتیکی ارتباطات بنادر ایرانی و مناطق پیرامونی در سه دوره کلی قابل تقسیم بندی است: در دوره اول (از آغاز هخامنشیان تا قبل از صفویه) با وجود حاکمیت مقتدرانه اغلب دولت های ایرانی بر بنادر تحت قلمرو خود در دو سوی خلیج فارس، ساختار فضایی پیشکرانه محور همراه با تعامل دوسویه میان بنادر و پسکرانه بویژه تا مقیاس منطقه ای رواج داشت. در دوره دوم (از آغاز صفویه تا اواخر قاجاریه) با ورود نیروهای خارجی قدرتمند به آب های خلیج فارس، سیاست حفظ تمامیت قلمرو درون سرزمینی به عنوان سیاست اصلی ژئوپلیتیکی حاکمان وقت قرار گرفت و عملا توجه به حفظ سواحل و پسکرانه ها بر حفظ جزایر و بنادر پیشکرانه اولویت یافت. در نتیجه در این دوره ساختار فضایی پسکرانه محور مبتنی بر تعامل متعادل در هریک از سه سطح محلی، منطقه ای و ملی جریان یافته و جغرافیای فضایی کشور بر اساس حفظ قدرت سیاسی یکپارچه و فعالیت اقتصادی درون زا استوار شد. دوره سوم، با کشف نفت در ایران آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. در این دوره نظام تولید، تجارت و توزیع کشور دچار تغییرات اساسی شده و با شکل گیری نظام قدرتمند سرمایه داری جهانی، جغرافیای فضایی ایران تابع تغییرات سیاسی و اقتصادی این نظام می شود. با هدایت جریان سرمایه به پایتخت و اخذ سیاست های توسعه ای همچون قطب رشد، ساختار فضایی کشور به سمت الگوی قطبی - کریدوری گرایش می یابد. این الگو در ادامه به ساختار فضایی پسکرانه ای قطب محور مبتنی بر صادرات تک محصولی (نفت) منتهی شده است. به عبارت دیگر، جغرافیای فضایی، سیاسی و اقتصادی کشور در این دوره وابسته به تصمیمات سیاسی و اقتصادی متمرکز در پایتخت شده و نظام سکونت، فعالیت و توزیع خدمات در مناطق پسکرانه محلی - منطقه ای، تابع برنامه ریزی های صورت گرفته در قطب پسکرانه ملی (پایتخت) شده است.