کتاب سال و موضوع ترجمه

انتخاب کتاب های برتر و دادن جایزه به آن ها، طی مراسمی ویژه و در دوره های معمولا یک ساله، سنت پسندیده ای است که در بسیاری کشورها رایج است. در ایران نیز این گونه جوایز هم از سوی نهادهای دولتی و هم از سوی برخی انجمن ها و نهادهای غیردولتی به صاحبان آثار برگزیده اعطا می شود. پرهزینه ترین و مشهورترین آن ها «کتاب سال جمهوری اسلامی» است که هر سال مراسم آن هم زمان با برگزاری جشن های دهه فجر برگزار می شود و طی آن در حوزه های مختلف، از علوم دقیقه گرفته تا هنر و ادبیات، در دو سطح متفاوت به کتاب های برتر جایزه تعلق می گیرد: یکی کتاب های برگزیده و دیگری کتاب های شایسته تقدیر. متاسفانه پس از 34 دوره هنوز بازبینی دقیقی از اهداف و معیارهای گزینش برترین ها و نیز کیفیت و روند برگزاری جشنواره صورت نگرفته است.
یکی از موارد قابل نقد این جایزه، انتخاب کتاب های ترجمه در حوزه های مختلف به ویژه حوزه هنر، ادبیات و علوم انسانی است. پرسش اساسی این است که چرا باید به کتاب های ترجمه شده، در کنار کتاب های تالیفی، جایزه تعلق بگیرد؟ آیا جایزه به سبب محتوای کتاب و طرح اندیشه های تازه در آن بوده است یا این که ترجمه دقیق و شیوای اثر، آن را مستحق جایزه کرده است؟ برخی از کتاب های ترجمه شده طی چند دوره اخیر که در مراسم کتاب سال در ردیف کتاب های برگزیده یا شایسته تقدیر بوده اند عبارتند از: نامه های پر تب و تاب از بورخس؛ حیات ذهن از هانا آرنت؛ فلسفه و روان شناسی از شوپنهاور؛ بعد از نقد نو از لنتریچیا؛ اسب جنگی (داستان) از مایکل موریرگو؛ جامعه شناسی تئاتر از ژان دو وینیو؛ مسائل اساسی پدیدارشناسی از هایدگر؛ جنبش پدیدارشناسی از هربرت اسپیگلبرگ؛ فرد و کی هان در فلسفه رنسانس از ارنست کاسیرر؛ روایت ها و راوی ها از گرگوری کری؛ جایی که کوسه بوسه می زند بر ماه (داستان) از کریس لین؛ درآمدی بر زیبایی شناسی اسلامی از اولیور لیمن؛ شگفتی (داستان) از آر. جی. پالاسیو.
بسیاری از این کتاب ها، سال ها پس از تالیف و تدوین، ترجمه شده اند و در زمان کسب جایزه در ایران -دست کم در زبان اصلی- حاوی نکاتی تازه و بدیع نبوده اند. برگزیدن این کتاب ها به عنوان پدیده سال، قدری سوال برانگیز خواهدبود و نشان دهنده این که جامعه علمی و فرهنگی ما از اتفاقات علمی و فرهنگی جهان بی خبر یا عقب تر است و این عقب بودن دیگر هیاهو و جنجال جشن و جایزه و در بوق و کرنا کردن نیاز ندارد. البته این نکته به هیچ وجه نافی ارزش مندی کتاب های مذکور نیست. طرح این نکته فقط متوجه معیارهای انتخاب برای جایزه کتاب سال است. اگر معیار انتخاب آن ها دقت در ترجمه و شیوایی و درست بودن زبان ترجمه باشد باید برای انتخاب ترجمه برتر، تعدادی از حوزه ها را با هم بررسی کرد. برای نمونه نمی توان هم در مبحث هنر ترجمه جامعه شناسی تئاتر را برگزید و همزمان در مبحث نقد ادبی کتاب روایت ها و راوی ها را. این دو کتاب اگرچه ظاهرا مربوط به دو حوزه متفاوت هستند درواقع چنین نیست. هردو با اندکی تسامح در حوزه نقد ادبی قرار می گیرند. این امر را می توان به کتاب های فلسفه و تاریخ و سایر شعب علوم انسانی تعمیم داد.
اگر قرار باشد کتاب های ترجمه شده همچنان در جشنواره کتاب سال جایگاهی داشته باشند معیارهای گذشته نیاز به بررسی و بازبینی دقیق دارند. معیار اصلی باید فن ترجمه باشد یعنی باید بررسی شود که در کدام کتاب ظرایف و دقایق فن ترجمه به درست ترین شکلی رعایت شده است. برای این منظور نیازی نیست که در تمام حوزه ها کتاب برگزیده داشته باشیم. می توان نهایتا چهار یا پنج حوزه متفاوت تعیین کرد که واقعا ترجمه در هرکدام از آن ها به لحاظ فن ترجمه با حوزه های دیگر تفاوت اساسی دارد. در ضمن باید ترجمه ادبیات خلاق در حوزه شعر را از این رقابت ها خارج کرد زیرا ترجمه شعر مستلزم نوعی خلاقیت است که آن را از ترجمه صرف دور می سازد.