تطور تاریخی نگرش ها در مسئله عوارض ذاتی از ملاصدرا تا محقق رشتی (1050 تا 1312. ق)

نوشتار حاضر به یکی از مهمترین و پیچیده ترین مسائل علمشناسانه حکیمان مسلمان یعنی تعیین مصادیق و قلمرو عوارض ذاتی می پردازد. پرسش این نوشتار آن است که آیا عوارض بواسطه اخص عرض ذاتی بشمار می آیند یا نه؟ در این مطالعه تاریخی، تطور نظریه ها پیرامون حل و فصل این مسئله در طی سه قرن بررسی می شود و راه حل های چهار تن از برجسته ترین نظریه پردازان این دوره تاریخی، نخست گزارش شده و سپس مورد ارزیابی قرار می گیرد. در آغاز، راه حل ملاصدرا مبنی بر لزوم تمایز نهادن میان عارض اخص و عارض بواسطه اخص بررسی می شود، پس از او آقا حسین خوانساری دومین شخصیت این دوره است. وی پس از نقد نظریه ملاصدرا و اذعان به قصور آن در حل مشکل، خود، نظریه استحسان و مواضعه در قلمروشناسی و مرزبندی علوم را عرضه میکند. پس از این دو حکیم، ملامهدی نراقی، اگرچه بخشی از نظر ملاصدرا را می پذیرد، اما زوایای باقیمانده از مشکل را به شیوه یی دیگر حل و فصل می کند. شیوه نراقی مستلزم غربالگری علوم و خارجکردن برخی مسائل از حیطه هریک از علوم محقق است. آخرین شخصیت این دوره، اصولی پرتوان، میرزا حبیب الله رشتی است که با تعمق و ژرفنگری به غنای این بحث و دقت زبان فنی آن افزوده است. او اگرچه از گفته های دیگران بهره برده، اما راهحل هیچیک از حکیمان پیشین را به تمامه نمیپذیرد. نظر محقق رشتی معتقد است که دانشمندان هر علم جایزند در دانش خود از مسائل علوم بالادستی و پایین دستی بحث کنند؛ البته مادامیکه علومی برای بررسی آن مسائل در بالادست و پایین دست تدوین نشده باشد. این شیوه (چنانکه بیان خواهد شد) با نگاه پسینی تاریخی به تدوین علوم، بسیار سازگار و منطبق است.