ارائه الگویی برای طراحی مسکن موقت پس از سانحه، مبتنی بر تامین نیازهای آسیب دیدگان با رویکرد ارزیابی پس از اجرا (مطالعه موردی: روستاهای زلزله زده هریس-آذربایجان شرقی)

برنامه ریزی و تامین حداقل استانداردها برای سکونتگاه های اضطراری و موقت، از حقوق و احتیاجات اولیه واساسی کسانی است که در معرض سوانح قرار می گیرند. سرپناه همچون آب، بهداشت، تغذیه و مراقبت های روانی، نقش تعیین کننده ای در حفظ و نجات انسان ها در مراحل اولیه وقوع سانحه ایفا می نماید. وجود سرپناه به منظور مصونیت در برابر بیماری ها و حفاظت از انواع خطرات امری ضروری است و برای حفظ شان و منزلت انسان، در چهارچوب نظام خانوادگی و اجتماعی در شرایط دشوار، از اهمیت بالایی برخوردار است. این مسئله در مناطق روستایی بیشتر حائز اهمیت است. چنان که قسمت اعظمی از فعالیت های آنان در محیط خانه انجام گرفته و با از بین رفتن خانه هایشان امور اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آنان از هم گیسخته می شود و نیاز به سرپناهی دارند تا قسمتی از این امور را در آنجا انجام دهند. بنابراین هدف از این پژوهش، ارزیابی اسکان موقت پس از زلزله و ارائه راهکارهای بهبود کیفی آن و در راستای آن طراحی مسکن موقت متناسب با نیاز آسیب دیدگان در روستاهای زلزله زده منطقه ورزقان، اهر و هریس می باشد. پرسش هایی که در پژوهش حاضر بررسی می شوند عبارت اند از: معیارها و راهکارهای طراحی مسکن موقت کدامند ؟
 رضایت فرد از مسکن موقت تحت تاثیر چه مشخصه ها و مولفه هایی قرار دارد و خانه های موقت با چه ویژگی هایی قابلیت پاسخ گویی به نیازهای آسیب دیدگان را دارند؟
 طرح مسکن موقت برای روستاییان آسیب دیده به چه صورت می تواند باشد؟ مفهوم واژه اسکان موقت ترکیبی است که هم جنبه های کالبدی و هم غیرکالبدی سرپناه و سکونتگاه پس از سانحه را در بر می گیرد. بنابراین سکونت گاه موقت را می توان مجموعه ای از فعالیت ها، اعم از جمع آوری و شناسایی افراد مصیبت زده و بی خانمان، نقل و انتقال افراد به سرپناه و ایجاد شرایط زندگی امن و بهداشتی تا زمان بازگشت آنان به موطن اصلی و یا زیست گاه اولیه شان دانست. مدت زمان اسکان موقت بر حسب شرایط، نوع بحران و امکانات از 6 ماه تا 2 سال تخمین زده می شود و برخی پژوهشگران و موسسات امدادی آن را به عنوان هسته اولیه اسکان دائم نیز قلمداد می نمایند. در ادبیات بلایا، تامین سرپناه و مسکن مناسب برای حادثه دیدگان جریان پیوسته ای از سرپناه اضطراری تا احداث مسکن دائمی را در برمی گیرد؛ که شامل اسکان اضطراری، اسکان موقت و اسکان دائم می باشد. بحث درباره اسکان موقت به صورت مرحله ای میانی مابین اسکان اضطراری و اسکان دائم فراوان است، لیکن وجود روش های خلاقانه، ابتکاری و به نوعی بومی در ساخت سرپناه موقت انکارناپذیر است. آنچه در زلزله های پیشین دیده شده متغیر بودن این خلاقیت فردی و ابتکارات بومی برحسب عوامل فراوانی چون شرایط جغرافیایی منطقه، شرایط آب و هوایی، فرهنگ بومی و محلی (شهری یا روستایی بودن)، صنعتی و غیرصنعتی بودن منطقه، شرایط ساخت وساز در بازسازی، مدت استفاده از اسکان موقت، روش به کارگیری از اسکان موقت و دیگر عوامل است. پژوهش حاضر از نوع کاربردی و پس از اجراست و به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. برای جمع آوری اطلاعات، از روش های مختلف اسنادی و کتابخانه ای و مطالعات میدانی استفاده شده و سپس اقدام به طراحی مسکن موقت گردیده است. در این بررسی تمرکز اصلی بر ارائه مولفه های کیفی مورد نیاز برای طراحی مطلوب مسکن موقت بعد از زلزله است. برای بررسی هر معیار و کیفیت آن، روش های خاصی از برداشت های میدانی، مانند پرسشنامه و مصاحبه شفاهی به کار گرفته شدند. برای انجام مطالعه و تدقیق معیارهای سرپناه از روش کاربر محور استفاده گردید. رویکرد طراحی کاربر محوردر تولید محصولاتی با بالاترین کارایی و انطباق با خواسته مصرف کننده، کارایی خود را ثابت کرده است. عوامل موثر بر رضایت آسیب دیدگان از مسکن موقت در سه شاخه عوامل کالبدی-عملکردی، فرهنگی-اجتماعی و فنی-سازه ای در ده روستای هریس مطالعه شدند. یافته های تحقیق نشان می هد مردم از مولفه های کالبدی-عملکردی با 28 امتیاز از 85، اجتماعی-فرهنگی با کسب 32 امتیاز از 80 و از مولفه های فنی-سازه ای 44 امتیاز از 80 رضایت اندک دارند. امینت، حریم شخصی، سرزندگی محیط اسکان، تناسب فرهنگی با نوع زندگی، بدنه و کف، بهداشت، تعداد مسکن موقت ارائه شده، فرم، فضای داخلی مسکن، تاسیسات و انرژی از جمله معیارهایی می باشد که آسیب دیدگان از آن در فضای چادر و کانکس احساس نارضایتی می کنند. با رعایت راهکارهایی در طراحی و ساخت آن مشکلات ناشی از مسکن موقت در مناطق روستایی زلزله زده را به حداقل ممکن رسانید. برپایی مساکن موقت فامیلی در کنار هم و حصارکشی دور تادور آن ها، اسکان با نظم و ترتیب خاص، استفاده از سازه سبک (آلومینیومی) جنس محکم، بادوام و ضد آب، استفاده از بدنه مقاوم دربرابر آتش (چوب پلاست)، کفی دولایه، دیوار و پنجره های دوجداره، درنظرگرفتن مکان هایی برای نصب دودکش بخاری و هواکش و اجاق گاز در طرح مورد نظر از عواملی است که می تواند با شریط جوی محیط مقابله کند. استفاده از والور به جای بخاری، تعبیه حمام و دستشویی، جداکردن قسمت ورودی و کفش کن از قسمت اصلی، امکان قفسه بندی قسمتی از فضای داخل برای نگهداری وسایل، حفظ حریم خصوصی به سبب تعبیه دو در و وجود فیلتر، مدولار کردن سازه، جلوگیری از پیچیدگی های بی مورد، ساده و شکیل بودن، فرم با تبعیت از عملکرد، دارای هویت خاص از نظر مشخصات عمومی، فنی و عملکردی، طراحی برای افراد کم توان، حجم کم در حالت قبل از برپایی، شرایط نگهداری آسان در انبار، قابلیت حمل ونقل آسان، سرعت ساخت بالا، قابلیت نصب و برپایی آسان بدون نیا به افراد متخصص، امکان تولید آن به شکل پیش ساخته، امکان تعویض و جایگزینی قطعات، کم بودن گونه ها و تعداد اتصالات نیز از موارد ارائه شده در طرح پیشنهادی می باشد.